مقولات ان یفعل و ان ینفعل

كلمات كليدي : أن يفعل، فعل، أن ينفعل، انفعال، تأثير و تأثير تدريجي

نویسنده : احسان ترکاشوند(عضو هیئت علمی دانشگاه ملایر)

«فعل» در لغت به معنای هر کار و یا عملی است[1]و در اصطلاح فلاسفه[2] یکی از مقولات نسبی می‌باشد. در تعریف مقولۀ «فعل» یا «أن یفعل» گفته شده است:

«حالت به وجود آمده برای شیء که از تأثیر تدریجی فاعل مادّی در مادّۀ منفعل حاصل می‌شود».[3]

مانند آفتاب که تدریجاً آب را گرم می‌کند. حالتی که از تأثیر تدریجی آفتاب بر آب به وجود می‌آید را مقولۀ «أن یفعل» یا «فعل» می‌گویند.

«انفعال» در لغت به معنای «تأثیر پذیری و منفعل بودن» است . مثلاً من کوزه را می شکنم و کوزه شکستن را می‌پذیرد . در لغت شکسته شدن کوزه را انفعال می‌نامند؛ همانطور که شکستن کوزه را فعل می‌نامند[4]و در اصطلاح فلاسفه نیز همانند مقولۀ ان یفعل، یکی از مقولات نسبی می‌باشد. در تعریف مقولۀ «انفعال» یا «أن ینفعل» گفته‌اند:

«حالت به وجود آمده برای شیء که از تأثر تدریجی مادّه منفعل در برابر فاعل مادّی حاصل می‌شود» [5]

مانندآب که تدریجاً بوسیلۀ آفتاب گرم می‌شود. پذیرش تدریجی گرما از آفتاب را انفعال یا أن ینفعل می‌‌گویند. به عبارت دیگر همین که آب اثر فاعل را می‌پذیرد و به صورت تدریجی، حالت جدیدی برای آن به وجود می‌آید و به عبارت دیگر منفعل شدن و متأثر شدن آب در برابر خورشید را انفعال یا أن ینفعل می‌گویند.

از آنجا که تأثیر و تأثر تدریجی، فقط در میان أشیاء مادّی تحقق می‌یابد، این دو مقوله اختصاص به مادیّات دارند.

با توجه به اینکه موضوع مقولۀ أن یفعل (فعل) تأثیر تدریجی و موضوع مقولۀ أن ینفعل (انفعال) تأثر تدریجی می‌باشد، بکار بردن واژۀ أن یفعل و أن ینفعل بر واژه‌های فعل و انفعال ترجیح دارد. زیرا واژه‌های أن یفعل و أن ینفعل همیشه حکایت از تأثیر و تأثر تدریجی می‌کنند امّا واژۀ «فعل و انفعال» گاهی بر تأثیر و تأثر غیر تدریجی هم اطلاق می‌شوند.[6]

نکته‌ای که نباید از آن غفلت کرد این است که موضوع این دو مقوله پیوسته یکی از مقولات دیگر می‌باشد و أن یفعل و أن ینفعل عارض کیف، کمّ، وضع، أین، اضافه و ... می‌شوند. [7]

مقوله ان یفعل و ان ینفعل عارض همه دیگر مقولات می شود. در مقوله «أین» ‌مانند آبی که بصورت تدریجی از مکانی به مکان دیگر منتقل می‌شود. تأثیر تدریجی آب را ان یفعل و تأثیر پذیری قطرات آب با منتقل شدنشان از مکانی به مکان دیگر أن ینفعل می‌نامند. در مقوله اضافه، مانند انسانی که یک جسم را به صورت تدریجی از زمین بر می‌دارد برداشتن تدریجی سنگ توسط انسان از آن جهت که انسان در سنگ تأثیر می‌گذارد مقوله ان یفعل و تأثیرپذیری تدریجی سنگ از انسان، مقوله ان‌ ینفعل می‌باشد.[8] در سایر مقولات نیز می‌توان مواردی از مقوله ان یفعل و ان ینفعل را پیدا کرد.

نکته‌ای که نباید از آن غفلت نمود این است که با توجه به مبنای ملاصدرا در اعراض -که همه اعراض را نحوه وجود جوهر می داند- باید گفت در حقیقت مقوله ان یفعل و ان ینفعل نیز نحوه‌هایی از وجود جواهر می‌باشند. حتی زمانی هم که بر اعراض دیگر عارض می‌شوند باز باید گفت در حقیقت نحوه‌های وجود جوهری هستند که موضوع آن اعراض می‌باشند.