بحث‌های روایی در منشأ تشریع روزه

نویسنده: راضیه فرهی

روزه به عنوان افضل عبادات باعث دوری از گناه و موجب تزکیه و طهارت نفس می‌شود و غرض نهایی آن کف نفس از شهوت‌رانی‌های حیوانی است که سبب تکامل آدمی می‌شود.

مقدمه:
روزه در لغت به معنی امساک و کف (خود نگهداری و پرهیز) و در اصطلاح دین عبارت است از امساک و خود‌داری ویژه با کیفیت ویژه از سوی کسی که دارای حالات ویژه است.1

آری روزه فقط اجتناب از خوردن و آشامیدن ظاهری نیست. در پشت این مسائل ظاهری، اسرار ظریفی نهفته است، به‌طور مثال با نخوردن و نیاشامیدن نه تنها صبر آدمی بالا می‌رود، بلکه تا حدی می‌تواند با فقرا همدردی کند. همچنین روزه به عنوان افضل عبادات باعث دوری از گناه و موجب تزکیه و طهارت نفس می‌شود و غرض نهایی آن کف نفس از شهوت‌رانی‌های حیوانی است که سبب تکامل آدمی می‌شود.

بحث‌‌های روایی در باب روزه

از تفحص در لابه‌لای احادیث و روایات بزرگان دین در زمینه روزه آنچه حاصل می‌شود، غالباً مربوط به اهمیت و فلسفه‌ روزه است که از اسرار این فریضه‌ مهم پرده‌گشایی کرده‌اند. در ذیل به چند نمونه از آن اشاره شده است :

در اهمیت ماه رمضان

رسول اکرم (ص) فرمودند : « لو یعلم العبد ما فی رمضان لَوُدَّ أن‌یکون رمضان السنه»2

« اگر بنده خدا می‌دانست که ماه رمضان چیست [ چه برکتی دارد] دوست می‌داشت که تمام سال رمضان باشد.»

در فضیلت ماه رمضان :

پیامبر اکرم (ص) فرمودند : « ان ابواب اسما تفتح فی اول لیله من شهر رمضان و لا تغلق الی آخر لیله منه ».3

« درهای آسمان در اولین شب ماه رمضان گشوده می‌شود و تا آخرین شب آن بسته نخواهد شد ».

در پاداش روزه :

ایشان فرمودند : « الصوم لی و انا اجزی به »4

« روزه برای من است و من پاداش آن را می‌دهم.»

در روزه واقعی :

امام علی (ع) فرمود : « الصیام اجتناب المحارم کأ‌ن‌یمتنع الرجل من الطعام و الشراب»

« روزه پرهیز از حرام‌هاست، همچنان‌ که شخص از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها پرهیز می‌کند »

در روزه و یاد‌آوری قیامت

امام رضا(ع) فرمودند : « انما امروا بالصوم لکی یعرفوا الم الجوع و العطش فسیتدلو (علی فقر الآخر) 5

«مردم به روزه امر شدند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه‌ آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند.»

برای روشن‌تر شدن بحث ‌به ‌ذکر شرح پاره‌ای از آن روایات می‌پردازیم. نخست با کلامی از پیامبر عظیم‌الشأن (ص) آغاز می‌کنیم،« المعده بیت کل داء‌، الحمئه رأس کل دواء.»6

معده مرکز و خانه هر دردی است و پرهیز از غذاهای نامناسب و زیاد خوردن اساس هر دارویی است.

همچنین در جایی دیگر فرموده‌اند: صوموا تصحوا، و سافروا تستغنوا؛ روزه بگیرید تا سلامت شوید و سفر نمایید تا مالدار شوید.

حضرت علی (ع) در مورد روزه می‌فرماید‌: و مجاهده الصیام فی الایام المفروضات، تسکیناً لاطرافهم و تخشیعاً لابصارهم و تذلیلاً لنفوسهم و تخفیفاً لقلو‌بهم و اذهاباً للخیلاء عنهم و لما فی ذلک من تعفیر عتاق الوجوه بالتراب تواضعاً و التصاق کرائم الجوارح بالارض تصاعزا و لحقوق البطون بالمتون من الصیام تذللاً .7

با تلاش برای روزه در ایام واجب، اندام‌هایشان با این کار آرام می‌گیرد و دیده‌ها‌‌شان خاشع و نفس‌‌هاشان خوار می‌گردد و دل‌هاشان سبک‌ می‌شود و خود‌بینی از ایشان به وسیله این عبادت‌ها زدوده می‌گردد و با گذاردن چهره‌های شاداب و با تواضع برخاک و با نهادن مواضع سجده به زمین خود را در مقابل خدا خرد می‌نمایند و با روزه‌داری شکم‌ها به پشت می‌رسند.

در جای دیگر امام می‌فرمایند: همانطور که نماز با سجده نمودنش اظهار کوچکی و ذلت به پیشگاه عظیمی را در بر دارد، روزه نیز با رسیدن شکم‌ها به پشت‌ها برای خضوع و ناچیز دانستن خویش می‌باشد، چراکه نماز و روزه فلسفه‌اش سازندگی و تزکیه و تذلل به پیشگاه حضرت حق است.

همچنین امیرالمومنین در نهج‌البلاغه در رابطه با روزه به نکته ظریفی اشاره می‌کنند که: «و الصیام ابتلاء لإخلاص الخلق»8 روزه برای آزمایش اخلاص مردم است.

همچنین درخطبه 109 نهج البلاغه می‌فرمایند : « و صوم شهر رمضان فانه جنه من العقاب»9 یعنی روزه موجب غفران و آمرزش گناهان و معاصی انسان است.

ابعادی در فلسفه روزه از بیان امام صادق (ع)

هشام بن حکم درباره علت روزه از امام صادق(ع) می‌پرسد، امام (ع) می‌فرماید « انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی والفقیر و ذلک ان الغنی لم یکن لیجد من الجوع، فیرحم الفقیر، لان الغنی کلما اراد شیئاً قدر علیه، فأرادالله تعالی ان سیری بین خلقه، و ان یذیق الغنی مس الجوع و دلالم لیرق علی الضعیف ویرحم الجائع» 10

آری، خداوند روزه را واجب نمود تا بین بندگانش از فقیر و غنی برابری به وجود آورد، تا فقرا از ترحم اغنیا برخوردار شوند.

امام رضا (ع) درباب روزه فرمودند :« عله الصوم لعرفان مس الجوع والعطش لیکون العبد ذلیلاً مستکینا مأجوراً و محتسباً و صابراً فیکون ذلک دلیلاً علی شدائدالآخره »

فلسفه روزه شناخت احساس گرسنگی و تشنگی است تا اینکه بنده ذلیل و متواضع و مأجور و صابر شود. آنگاه دلیل بر گرفتاری‌های قیامت می‌باشد.

امام رضا(ع) در این روایت، ابتدا فلسفه روزه گرفتن را شناخت احساس گرسنگی و تشنگی می‌داند و پس از آن می‌پردازد به اینکه چرا آدمی باید گرسنگی و تشنگی را در طول یک ماه احساس نماید؟ که در این بخش 4 علت را ذکر می‌کند: 12

1) ذلت بنده‌: منظور از ذلت بنده این است که آدمیزادی‌که‌ گرفتار عالم مادی شده و شاید گرفتار دام‌های شیطانی با این روش (روزه) به او درس مبارزه با غرور و نخوت و کبر داده می‌شود تا اینکه نفس شیطانی بشر به ذلت واقعی خویش اعتراف کند. ذلت عبد در برابر خدا بار مثبت دارد نه منفی، چرا که این ذلت موجب پیدایش ارزش‌های انسانی می‌شود.

2) تواضع: تواضع یکی از صفاتی است که شخص روزه‌دار باید با آن عجین باشد، روزه‌دار در برابر حق‌تعالی متواضع است، چرا که تشنگی و گرسنگی برای خداوند، چشمه جوشان آنان را صاف و زلال نگه می‌دارد.

3) مأجوریت‌: مأجور از اجر مشتق شده و به معنی کسی است که به پاداش و مزدی رسیده و فرد روزه‌دار هم یکی از افرادی است که به وظیفه‌اش عمل کرده و پاداش خود رادریافت‌کرده، پس یکی از دلایل تحمل تشنگی و گرسنگی در هنگام روزه، دریافت اجر اخروی آن است که امام رضا(ع) از آن یاد می‌کند.

4) صبور بودن: صبور بودن یکی دیگر از عللی است که امام رضا(ع) برای افراد روزه‌دار در ماه رمضان معرفی می‌کند؛ چرا که روزه‌دار باید بر تمایلات نفسانی خود صابر باشد و با خواهش‌های نفسانی خود ستیزه کند. این مسأله که امام آن را ذکر می‌کند آن قدر مهم است که گاهی اوقات در روایات صبر همان روزه ترجمه شده؛ آنجا که رسول خدا(ص) فرمود همه اعمال بنی آدم ده تا هفتصد برابر پاداش دارد جز صبر، چون پاداش صبر نزد من است و من پاداش صبر را می‌دهم، پس ثواب صبر در علم خداست و صبر همان روزه است.

با این شرح دقیق امام رضا به اولین منشأ و فلسفه تشریع روزه که همان تحمل و شناخت انگیزه گرسنگی و تشنگی است واقف شدیم. دیگر موارد منشأ و فلسفه تشریع روزه عبارتند از:

1- تقویت تقوا: روزه در آدمی روحیه‌ پرهیزگاری را تقویت می‌کند، روزه تقوا را که سر سلسله‌ کمالات است بر می‌انگیزد و به گفته امام صادق، روزه از اسباب تقویت کننده تقواست، به این دلیل که روزه روحیه خداگرایی و گرایش به مسائل معنوی را در انسان تحکیم می‌کند و از سوی دیگر قوای شهوانی توسط روزه تضعیف می‌شود. 13

2- تقویت صبر و پایداری: امام صادق فرمودند، هنگامی که مشکل در زندگی انسان وجود دارد باید روزه بگیرد، زیرا که خداوند فرموده: «استعینوا بالصبر و صلاه»14 یعنی از صبر و نماز استعانت بخواهید. این صبر توسط غالب مفسران به روزه تعبیر شده، پس روزه روح آدمی را تقویت می‌کند و صبر و ثبات را در انسان پدید می‌آورد.

3- بیداری عواطف بشری: بدون شک روزه یکی از عوامل بیداری عواطف انسانی است، چرا که آدمی از طریق روزه در می‌یابد که بر مستمندان چه می‌گذرد. امام صادق (ع) درمقام بیان فلسفه‌ روزه به این حقیقت اشاره کردند و فرمودند: «خدا روزه را واجب گرداند تا ناتوان و توانگر مساوی باشند و توانگران طعم گرسنگی را بچشند.»15

4- تجلی خلوص: روزه زمینه‌ساز خلوص آدمی است.16 روزه رابطه‌‌ای مستقیم با اخلاص دارد. چنانکه علی (ع) فرمودند:« والصیام ابتلاء للخلاص الخلق» روزه برای آزمایش حدود اخلاص مردم است.

5- تعدیل غرایز: از آنجا که خداوند غرایز را در بعد حیوانی بشر نهاده و اگر جنبه حیوانی او را آزاد بگذارند مخرب بعد انسانی او می‌شود، ابزاری برای تعدیل وجود دارد که انسان بتواند مراتب کمال را طی‌کند‌ و ‌از بعد حیوانی‌اش فاصله بگیرد. یکی از آن ابزار عقل و دیگری عباداتی همچون روزه است. با تعدیل غرایز، اجتناب از گناه مهیا می‌شود و روزه‌دار به عابدی واقعی مبدل می‌شود. تعدیل شهوات، حفاظت از رذائل اخلاقی و تمایلات شیطانی را به همراه دارد و زمینه‌‌ ظهور کمالات انسانی را فراهم می‌کند.

از دیگر منشأها، تقویت روحیه غفران‌طلبی، آرامش روانی، پاکسازی دل و افزایش نور معرفت و... است.

چرا روزه سی روز است؟

این سوال را یکی از یهودیان مدینه در محضر پیامبر مطرح کرد. آن حضرت فرمود:« اثر غذایی که آدم و حوا خوردند، سی روز در آنها باقی‌مانده بود.» البته قابل ذکر است که سی‌روز بودن روزه بیشتر یک امر تعبدی است تا یک امر علمی و تحقیقی. به آدم وحوا خطاب شده بود که از آن شجره ممنوعه نخورید که اگر بخورید به نفس خود ظلم خواهید کرد و خود را به زحمت افکنده و گرفتار دشواری‌ها خواهید نمود. غذایی که خوردند سی روز طول کشید تا اثر آن از جسم و جانشان بیرون آید. (سوره بقره آیه 35 )

سیر تاریخی روزه

در کنکاشی که در تاریخ می‌شود، وجود روزه در ادیان دیگر ملاحظه می‌شود. هر چند که اشکال آن متفاوت است، اما از آنجا که روزه ناشی از مبدأ ایمان است و نیروی مقاومت را افزایش می‌دهد تا انسان را به مقام تقوا برساند در میان اقوام وجود داشته است.

آری روزه در میان ادیان الهی تاریخی بس طولانی دارد و از جمله عبادات دیرینی است که پیدایش آن با رانده شدن حضرت آدم و حوا از بهشت مقارن است.

باید گفت روزه ضمن وجوب در ادیان دیگر، انگیزه فطری نیز داشته، زیرا بشر که طالب کمال است نمی‌خواست محکوم تمایلات شهوانی حیوانی گردد، پس روزه را وسیله‌ای برای اینگونه تمایلات قرار داد تا خود را به کمال برساند.17

پی‌نوشت‌ها:

1- ر.ک فخر رازی، تفسیر کبیر، ج5، ص74

2- بحارالانوار، ج93، ص346

3- بحارالانوار، ج93، ص346

4- وسایل‌الشیعه ج7، ص 294

5- همان، ج4،ص2

6- ارکان‌الاسلام،ص108

7- نهج‌البلاغه، خطبه 110،ص 798

8- همان، خطبه197

9- همان،خطبه109

10- وسایل‌الشیعه ج7، ص3

11- همان،حدیث3

12- احمدی امیرکلایی، مهدی، سیره ماه رمضان و روزه‌داران، قم، نشر سیدجمال‌الدین اسدآبادی،1384، صص108-105

13- فسیر صافی،ج1

14- وسایل‌الشیعه ج7، ص 298

15- من‌لایحضره‌الفقیه،ج2،ص73

16- موسوی، حسن، نماز و روزه در نهج‌البلاغه، قم، وفایی،1371، ص55

17- شفیعی،محمد، صفای باطن و پرتو رمضان،تهران، معارف،1381

18- شفیعی، همان، صص20-18

منبع : خبرگزاری فارس

جدیدترین ها در این موضوع

رفتار و منش امام خمینی (ره) با دختران

در همۀ جوامع بشری، تربیت فرزندان، به ویژه فرزند دختر ارزش و اهمیت زیادی دارد. ارزش‌های اسلامی و زوایای زندگی ائمه معصومین علیهم‌السلام و بزرگان، جایگاه تربیتی پدر در قبال دختران مورد تأکید قرار گرفته است. از آنجا که دشمنان فرهنگ اسلامی به این امر واقف شده‌اند با تلاش‌های خود سعی بر بی‌ارزش نمودن جایگاه پدر داشته واز سویی با استحاله اعتقادی و فرهنگی دختران و زنان (به عنوان ارکان اصلی خانواده اسلامی) به اهداف شوم خود که نابودی اسلام است دست یابند. 30 خرداد 1403, 15:48