كلمات كليدي : اهل كتاب، پيروان مذاهب، پيروان اديان، يهوديان،نصرانيان، صائبين، مجوس
اصطلاح فقهی که برای اولین بار در قرآن از آن یاد شده است. مقصود از اهل کتاب، پیروان مذاهب و ادیانی می‌باشند که پیامبر آنان دارای کتابی بوده است که از سوی خداوند برای هدایت انسان‌ها بدو وحی شده باشد.
قرآن کریم در سوره‌های مختلف از اینان یاد نموده است. تعبیراتی که قرآن استعمال نموده است در عین تعدد در لفظ کتاب با یکدیگر مشترک هستند، بدین ترتیب که قرآن گاهی از اینان با اصطلاح مشهور «اهل کتاب» و گاهی با«الذین آتیناهم الکتاب» و گاهی با «الذین اوتوا الکتاب» یاد می‌کند. فقها با استناد به آیات قرآن و روایات، عنوان اهل کتاب را در رتبۀ اول شامل: یهودیان، نصرانیان (مسیحیان) و صائبین نموده‌اند و سپس پیروان بعضی از مذاهب را مانند مجوسی (زرتشتیان) را نیز به عنوان اهل کتاب ملحق نموده‌اند.
1- یهودیان: پیروان حضرت موسی بن عمران (ع) را تشکیل می‌دهند و دارای کتابی آسمانی تورات یا عهد عتیق می‌باشند. قرآن در آیات متعددی از موسی (ع) و کتاب او و یهودیان سخن به میان آورده حضرت موسی (ع) را فرستادۀ خدا و پیامبری اولوالعزم و کلیم‌الله معرفی می‌نماید. اما آن گونه که از آیات قرآن برمی‌آید آن قسمت از آیات تورات که با امیال یهود سازگار نبوده است (مانند بشارت ظهور پیامبر اسلام و غیره) بعدها حذف و یا تحریف گردیده است (بقره، 75 ؛ نساء، 46؛ مائده، 13؛ انعام، 91). قرآن از پیروان حضرت موسی (ع) به عنوان «بنی‌اسرائیل» (بقره، 122-140) و گاهی نیز با عنوان «یا ایها الذین هادوا» (جمعه،6) یاد می‌کند و آنان را به خاطر خیانت‌ها و نافرمانی‌ها که با حضرت موسی (ع) و نیز پس از او و بخصوص در زمان بعثت پیامبر اسلام (ص) انجام دادند مورد سرزنش و مذمت قرار داده و عذاب را در دنیا و قیام داده است.
2- نصاری (مسیحیان): پیروان حضرت عیسی بن مریم (ع) را تشکیل می‌دهند و دارای کتاب آسمانی انجیل یا عهد جدید می‌باشند. مسیحیت در واقع امتداد و دنباله‌ای از آئین یهود می‌باشد و از این روست که انجیل بیشتر به مسائل اخلاقی و اجتماعی پرداخته مسائل مذهبی مسیحیان را به تورات و احکام آن ارجاع نموده است. قرآن در آیات متعددی از مریم دختر عمران به نیکی و از حضرت مسیح به عنوان روح‌الله یاد کرده است (نساء،170) و یکی از سوره‌های قرآن را به نام مادر او (مریم) قرار داده است. هم‌چنین آیات متعددی از انجیل به عنوان کتابی که در آن احکام پروردگار بوده و برای هدایت و سعادت بشر نازل شده است یاد می‌کند وهنگام مقایسه میان یهودیان و مسیحیان، پیروان عیسی (ع) را به خاطر صفات نیک نفسانی مورد ستایش قرار داده است (مائده،81 ).
3- صائبه: اینان دارای کتابی می‌باشند به نام «صحف آدم» و «کنز رب» و عقیده دارند که حضرت یحیی بن زکریا این کتاب را به روایت پیامبران سلف آدم و نوح و شیث قریب دو هزار سال پیش در صورت مدون فعلی آن بدیشان تبلیغ کرده است. قرآن آنها را به همراه یهود و نصاری مشمول خطاب اهل کتاب و ایمان آورندگان به پروردگار نموده است:
«ان الذین آمنوا و الذین هادوا و النصاری و الصابئین من آمن بالله»
اما در این که صابئین امروزه که به آنها (صبـی) یا مغسله هممی‌گویند و در قسمت‌های جنوب غربی ایران و جنوب شرقی عراق در اطراف رودخانه‌های دجله و کرخه زندگی می‌کنند – همان صابئینی هستند که قرآن از آنها یاد می‌کند، شک و ابهاماتی وجود دارد.
4- مجوس (زرتشتیان): کسانی هستند که قرآن نام آنان را در ردیف یهود و نصاری و صابئه قرار داده و از این رو می‌توان آنها را مشمول عنوان اهل کتاب نمود – البته در مورد اعتقاد آنان به وحدانیت پروردگار و کتاب آسمانی آنها تردیدهایی وجود دارد و قرآن نیز نامی از کتاب آنان نیاورده است – اما امروزه فقها به استناد آیۀ
«إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ الَّذِینَ هَادُواْ وَ الصَّابِِبنَ وَ النَّصَارَى وَ الْمَجُوسَ» (حج/16)
و روایات وارده از امامان (ع) با مجوس معاملۀ اهل کتاب نموده و احکام اهل کتاب را بر آنان جاری می‌نمایند.
احکام شرعی اهل کتاب:
میان فقهای مسلمین دربارۀ پاکی و نجاست اینان اختلاف نظر وجود دارد گروهی بر این نظرند که بدن کفار اهل کتاب همانند مشرکین نجس بوده و باید از آنان اجتناب نمود؛ گروهی دیگر فتوای به پاکی جسم و بدن آنها می‌دهند.
دلایل نظریۀ اول:
1. اجماع فقهای شیعه.
2. آیۀ 30 سورۀ توبه
« یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ»
3. دلیل سنت،که همانا اخبار و روایات متعددی است که همگی دلالت بر نجاست اهل کتاب می‌کنند . این روایات در وسائل الشیعة مندرج است.
دلایل نظریۀ دوم:
1. اصل اولی در همۀ اشیاء و قبل از اطلاع از حکم آن پاکی و طهارت است.
2. آیۀ 5 سورۀ مائده
« الْیَوْمَ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَتُ وَ طَعَامُ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ حِلٌّ لَّکُمْ»
4. اخبار متعددی است که همگی دلالت بر طهارت اهل کتاب دارد. اینان با توجه به این احادیث، دیگر احادیثی را که بر نجاست اهل کتاب دلالت دارندحمل بر کراهت می‌کنند.