علی(ع) تفسير كتاب الله

نويسنده: مرتضی محموديان

امير مؤمنان امام علي(ع) در اسلام پس از پيامبر(ص) در برترين جايگاه قرار داشته و فضايل و مقامات بسياري براي آن حضرت(ع) بيان شده است. نويسنده در اين مطلب به تشريح برخي از فضايل و مقامات آن حضرت بر اساس آيات و روايات پرداخته است.

فضايل و مقامات علوی

امام علي بن ابي طالب(ع) در آموزه هاي قرآني به عنوان نفس پيامبر(آل عمران، آيه 61)، ولي الله (مائده، آيه 55)، ابرار (انسان، آيات 5 و 9) مردان اعراف(اعراف، آيه 46)، اهل بيت(احزاب، آيه 33)، مقربان(واقعه، آيات 10 تا 14)، مجاهد في سبيل الله (توبه، آيه 19)، حافظ علم پيامبر (حاقه، آيه 12)، حامي و ناصر پيامبر(انفال، آيه 62؛ تحريم آيه 6)، ذي القربي(انفال، آيه 41؛ اسراء آيه 26)، خير البريه(بينه، آيه 7)، سابقون(توبه، آيه 100؛ واقعه، آيه 10)، کلمه طيبه(ابراهيم، آيه 24)، شاخه شجره طيبه(همان)، صالح المومنين(تحريم، آيه 4)، صادقين(توبه، آيه 119)، عبدالله(انسان، آيه 6)، معصوم(احزاب، آيه 33)، مطهر (همان)، عالم الکتاب(رعد، آيه 43)، شاهد و گواه اعمال امت( همان؛ بقره آيه 143، شاهد بر رسالت و نبوت(هود، آيه 17؛ رعد، آيه 43)، منادي برائت(اعراف، آيه 44؛ توبه، آيه 3)، مناجي پيامبر(مجادله، آيه 12)، وافي نذر(انسان، آيه 7)، صادق در عهد(احزاب، آيه 23)، مهاجر سبيل الله(ال عمران، آيه 195؛ توبه، آيه 100)، هادي انتخابي پيامبر(يونس، آيه 35)، يتيم نواز(انسان، آيه 8)، مخلص و اهل اخلاص(همان)، محب الله(همان)، فقيرنواز (همان)، اسيرنواز (همان)، ايثارگر (همان)، خائف الله (همان)، خائف قيامت (همان)، اطعام گر (همان)، مظهر توحيد(انعام، آيه 82)، انفاق گر آشکار و نهان(مائده، آيه 55؛ بقره، آيه 247)، منتظر شهادت(احزاب، آيه 23)، اهل ذکر(نحل، آيه 43؛ انبياء آيه 7)، مکمل دين و انعام گر نعمت(مائده، آيه 3)، خليفه الله(اسراء، آيه 26) و ده ها صفت و عنوان ديگر در آيات و روايات تفسيري بيان شده و پيامبر(ص) اين آيات و عناوين و صفات را بر ايشان تطبيق کرده و آن بزرگوار را مصداق اين عناوين و صفات و همانند آنها دانسته است.

امام علی(ع) مفسر کتاب الله

قرآن کتاب روشن و روشنگري است. از اين رو خود را به عنوان تبيان (نحل، آيه 89) و کتاب مبين(مائده، آيه 15) معرفي مي کند. قرآن کتابي است که مي توان آن را اين گونه توصيف کرد: «يفسر بعضه بعضه؛ برخي برخي ديگر را تفسير مي کند». لذا خود را با عباراتي چون مثاني (زمر، آيه 23) و ام الکتاب(آل عمران، آيه 7) معرفي مي کند و به مسئله تناظر آيات به يکديگر و امکان رجوع متشابهات به محکمات به عنوان مادر و مرجع آنها اشاره دارد.

با اين همه قرآن خود را نيازمند تبيين دانسته است؛ زيرا در کتاب الله، مطلق و مفيد، محکم و متشابه، عام وخاص، مجمل و مبين و مانند آن وجود دارد که نيازمند تبيين است. خداوند مسئوليت تبيين را نخست بر عهده پيامبر(ص) گذاشته و او را به عنوان مفسر معرفي مي کند و مي فرمايد: و انزلنا اليک الذکر لتبين للناس ما نزل اليهم و لعلهم يتفکرون؛ بر تو قرآن را نازل کرديم تا آنچه را براي مردم نازل شده است برايشان بيان کني و باشد که بينديشند. (نحل، آيه 44)

البته نقش تفسيرگري و تبيين گري پيامبر(ص) فراتر از بيان ساده و توضيح معمولي است. خداوند در آيه 46 سوره نحل مي فرمايد: و ما انزلنا عليک الکتاب الالتبين لهم الذي اختلفوا فيه و هدي و رحمهًْ لقوم يومنون؛ و ما اين کتاب را بر تو نازل نکرديم، مگر براي اينکه آنچه را در آن اختلاف کرده اند، براي آنان توضيح دهي و آن براي مردمي که ايمان مي آورند، رهنمود و رحمتي است.

پس مسئوليت تبيين گري فراتر از آن تفسير ساده است. اين مطلب را مي توان از آيه 7 سوره حشر به دست آورد که خداوند مي فرمايد: و ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا؛ هر چه پيامبر به شما داد بستانيد و از هر چه شما را منع کرد اجتناب کنيد.

از همين رو سخن پيامبر(ص) فصل الخطاب در همه امور حتي قضاوت و حکم در مسائل قضائي است. (نساء، آيه 59، احزاب، آيه 36)

اين مسئوليت تنها به پيامبر(ص) اختصاص ندارد، بلکه از آيه 7 سوره آل عمران به دست مي آيد که افرادي به عنوان «الراسخون في العلم» يعني علم کتاب الله از محکم و متشابه نيز اين مسئوليت را به عهده دارند. اينان همان عالم الکتاب (رعد، آيه 43)، اهل الذکر(نحل، آيه 43.؛ انبياء آيه 7) و مانند آن هستند که بايد از آنان پرسيد.

از آيات و روايات تفسيري به دست مي آيد که اينان جز اهل بيت عصمت و طهارت (احزاب، آيه 33) کسي ديگر نخواهد بود که به عنوان ولي الله (مائده، آيه 55)، اولوالامر(نساء، آيه 59) و خليفه الله (اسراء، آيه 26) معرفي شده اند.

بر همين اساس پيامبر اکرم(ص) روز عيد غدير درباره مقامات و فضايل امير مومنين امام علي(ع) فرموده است: علي تفسير کتاب خدا و دعوت کننده به سوي خداست، آگاه باشيد که حلال و حرام بيش از آنست که من معرفي و به آنها امر و نهي کنم و بشمارم. پس دستور داشتم که از شما عهد و پيمان بگيرم که آنچه را که در مورد علي امير مومنان و امامان بعد او از طرف خداوند بزرگ آوردم، بپذيريد. اي مردم! انديشه کنيد و آيات الهي را بفهميد، در محکمات آن دقت کنيد و متشابهات آن را دنبال نکنيد. به خدا قسم هرگز کسي نداهاي قرآن را نمي تواند بيان کند و تفسير آن را روشن کند، جز آن کسي که من دست او را گرفته ام و او را معرفي کردم. (وسايل الشيعه، ج 18، ص 142، حديث 43)

علی(ع) و فرزندانشان، ناطقان قرآن

روايات فراواني است که حضرت علي(ع) و همچنين فرزندانش «لسان و کتاب ناطق الهي و قرآن ناطق» هستند. ابوبصير گويد: درباره آيه «هذا کتابنا ينطق عليکم بالحق» از امام صادق(ع) پرسش کردم، ايشان فرمودند: «قرآن سخن نمي گويد: ليکن محمد و اهل بيت او (ع) ناطق به کتاب - يعني قرآن - هستند. (بحارالانوار ج 23، ص 198 - 197، حديث 29؛ تاويل الايات الظاهرهًْ، سيد شريف الدين استرآبادي، ص 559-560)

امام صادق(ع) در حديثي ديگر فرمود: «امير مومنان(ع) مي فرمايد: من علم خداوند و... زبان گوياي خداوند... هستم. (التوحيد، شيخ صدوق، ص 164، بحارالانوار، ج 24، ص 198، ح 25) در روايات تعبيرهايي چون «لسانه الناطق»(الکافي، ج 1، ص 144، ح 1؛ التوحيد، شيخ صدوق، ص 152، ح 9)، «انا الکتاب الناطق؛ ما زبان ناطق خداوند هستيم»(بحارالانوار، ج 39، ح 5، ص 272)، «انا کلام الله الناطق» (همان، ج 79، ص 199)، «الناطق بالقرآن:(عيون اخبار الرضا(ع)، شيخ صدوق، ج 1، ص 54، ح 20)، «الناطق عن القرآن»(همان، ج 2، ص 121، ح 1) مطرح است که بيانگر مفسر بودن اهل بيت عصمت و طهارت نسبت به قرآن وکتاب الله است.

پس امير مومنان امام علي(ع) و فرزندانش مفسر واقعي قرآن، مظهر علم الهي و عالم به کليه علوم مربوط به قرآن هستند. در روايات اهل سنت نيز آمده است که: «من عنده علم الکتاب؛ کسي که علم کتاب و قرآن نزد اوست» در آيه 43 سوره رعد، همان علي بن ابي طالب است که به تفسير، تاويل، ناسخ منسوخ، حلال و حرام قرآن عالم بود. (ينابيع الموده، القندوزي، ج 1، ص 308، ح 11؛ شواهد التنزيل، الحاکم الحسکاني، ج 1، ص 405، ح 427)

از حضرت علي(ع) نيز نقل شده است که فرمود: «فوالذي نفسي بيده ما نزلت آيه الاو انا اعلم بها اين نزلت و فيمن نزلت؛ قسم به کسي که جانم به دست اوست هيچ آيه اي نازل نشده است، مگر اينکه من مي دانم کجا نازل شده و درباره چه کسي نازل شده است» (شواهد التنزيل، همان، ج 1، ص 40-42، ح 35)

آن حضرت در حديث ديگري مي فرمايد: «پيامبر به من هزار باب علم آموخت، که از هر بابي هزار باب ديگر گشوده مي شد، تا اينکه به علم گذشته و آينده تا روز قيامت آگاه شدم». (ينابيع الموده، ج 1، ص 231، ح 70)

همچنين در روايت آمده است: «حضرت علي(ع) شب تا صبح براي ابن عباس تفسير باء بسم الله را مي گفت و فرمود: اگر بخواهي از تفسير فاتحه هفتاد شتر بار مي کنم» (ينابيع، المودهًْ، همان، ج 3، ص 209، باب 69)

و در جاي ديگر فرمود: «انا ترجمان وحي الله؛ من ترجمان وحي الهي هستم» (احقاق الحق، التستري، ج 4، ص 332) رسول خدا نيز درباره آن حضرت مي فرمايد: «انت باب علمي و الايمان مخالط لحمک و دمک کما خالط لحمي و دمي؛ تو باب علم مني... و ايمان با گوشت و خون تو درآميخته، همان گونه که با گوشت و خون من درآميخته است.(ينابيع، الموده، ج 1، ص 392، ج 4)

رسول خدا(ص) در بيان اين مطلب فرمود: اي علي، من شهر علمم و تو درب آن هستي، به شهر جز از راه درب آن وارد نشوند. ... تو پيشواي امت من و جانشين من در اين شهري، کسي که اطاعت تو کند سعادتمند است و کسي که تو را نافرماني کند، بدبخت است و دوستدار تو سود برده و دشمن تو زيان کرده است(جامع الاخبار، ص 52، حديث 9)

تفسير واقعی قرآن

حقيقت تفسير قرآن بر اساس آيات و روايات، اجرا و اقامه آن در جامعه است؛ از همين رو خداوند وقتي از تفسير پيامبر(ص) سخن مي گويد: از فصل الخطاب بودن او در همه امور سخن به ميان مي آورد، به طوري که هر چه پيامبر(ص) گفت بايد اطاعت شود؛ زيرا اطاعت ايشان عين اطاعت از خداوند است.(آل عمران، آيات 31 و 32 و 132)

اگر کسي بخواهد در برابر نص پيامبر(ص) اجتهاد کند و براي خودش اختياري فرض نمايد، به گمراهي رفته است. (نساء، آيه 59، احزاب، آيه 36) پس هر چه آن حضرت(ص) امر و نهي کرد بايد اطاعت شود و خلاف آن رفتار نشود. (حشر، آيه 7)

بنابراين، تفسير واقعي قرآن همان اقامه و اجراي مفاد و محتواي آن در جامعه است. اگر شبهات علمي است بايد با مراجعه به تفسير قرآن ناطق، آن فتنه و شبهه برطرف شود و با محکمات کلام نص رسول الله متشابهات تاويل برده شود. (آل عمران، آيه 7) پيامبر(ص) صاحب ذکر يعني قرآن است و بايد از آن حضرت که صاحب قرآن است سوال و پرسش شود. (نحل، آيه 43؛ انبياء، آيه 7)

و اگر در جامعه فتنه اي نظامي و امنيتي و اقتصادي و مسئله و معضل اجتماعي و سياسي است بايد با مراجعه به مفسران واقعي آن را حل و فصل کرد و براساس آن حکم و تفسير، عمل نمود. (نساء، آيه 59)

اين تفسيرگري واقعي و حقيقي قرآن و کتاب الله به عنوان يک مسئوليت الهي به انتخاب و اختيار الهي و نصب خداوندي در روز عيد غدير به اميرمومنان امام علي(ع) و سپس ديگر اوصيا و اولياي الهي سپرده شده است. (مائده، آيات 3 و 55 و 67)

رسول خدا(ص) مي فرمايد: ولايه علي بن ابيطالب ولايه الله و حبه عباده الله و اتباعه فريضه الله و اولياوه اولياء الله و اعداوه اعداء الله و حربه حربه الله و سلمه سلم الله عز و جل؛ ولايت علي بن ابي طالب ولايت خداست، دوست داشتن او عبادت خداست، پيروي کردن او واجب الهي است و دوستان او دوستان خدا و دشمنان او دشمنان خدايند، جنگ با او، جنگ با خدا و صلح با او، صلح با خداي متعال است. (امالي، صدوق، ص 32)

انتخاب ولي الله و مفسر واقعي قرآن، به اين معناست که پس از پيامبر(ص) راه حق ادامه خواهد يافت و رهبراني خواهند آمد که مردم را پيشوايي کرده و از گمراهي برهانند. اين در حالي است که دشمن آشکار انسان يعني ابليس لعين در انتظار بود تا با خاتميت پيامبران دست او بازتر شده و او بتواند به گمراهي مردم بپردازد و آنان را به دوزخ رهنمون شود. اما انتخاب اولياي الهي به ويژه اميرمؤمنان امام علي(ع) موجب نوميدي رهبر گمراهان و کافران و اولياي او شد. اين گونه است که فريادي از نوميدي سر داد.

امام باقر(ع) از پدر بزرگوارش امام صادق(ع) نقل کرد که فرمود: شيطان، دشمن خدا چهار بار ناله کرد: روزي که مورد لعن خدا واقع شد و روزي که به زمين هبوط کرد و روزي که پيامبر اکرم(ص) مبعوث شد و روز عيد غدير. (قرب الاسناد، ص 10)

به هر حال، تفسير واقعي قرآن همان اجرا و اقامه قرآن است که توسط امامان معصوم انجام مي گيرد و هم آنان بايد در قيامت آنچه را در دوره و عصر خويش ديده اند شهادت دهند (توبه، آيه 105) و همانها نيز به عنوان امام و پيشواياني قرار مي گيرند که امت ها در پشت سر آنان صف مي بندند و هر کسي به نام امام زمان خودش خوانده مي شود و کتاب اعمال خودش در قالب اعمال شخصي و اجتماعي در دستشان نهاده مي شود. (اسراء، آيه 71)

روزنامه كيهان، شماره 21101 به تاريخ 16/4/94، صفحه 8 (معارف)