نویسنده: شادی محمدی
در آمدی بر جریان شناسی فرهنگی
جریان شناسی بخصوص در حوزه فرهنگ از عباراتی است که امروزه زیاد به گوش می‌رسد. برای آشنایی مقدماتی با این مبحث نیاز به توضیحاتی است. برخی اصطلاحات در این موضوع بسیار به کار می‌روند و این مقاله سعی بر آن دارد تا خواننده گرامی را تا حد ممکن با موضوع کلی جریان شناسی و همچنین عبارات پرکاربرد در آن آشنا سازد.
قبل از ارائه توضیحات شاید این سئوال مطرح شود که ضرورت شناخت این عنوان چیست؟ لازم به ذکر است مسئله جریان شناسی ارتباط مستقیمی با مدیریت فکری و مهندسی فرهنگی کشور دارد. اساسا حل هرگونه مشکلی بدون شناسایی عامل آن کاری دشوار و حتی شاید غیر ممکن باشد. رفع مشکلات فرهنگی و فکری کشور نیز نیاز به بررسی روند فکری جامعه و همچنین شناسایی معضلات مربوط به آن دارد. اینجاست که اهمیت این مطلب نشان داده می‌شود.
کلمه جریان از جمله عباراتی است که در شاخه‌های مختلف علوم راه یافته است. اگرچه هر کاربرد از آن با معانی متفاوتی جلوه کرده است. مسلما منظور از عنوان جریان در این مبحث با آنچه در مباحث الکتریکی مانند جریان برق مطرح می‌شود فرق می‌کند. در ادامه هر جا سخن از جریان به میان می‌‌آید منظور جمعیت و گروه اجتماعی است که هم از نظر مبانی فکری و هم از نظر نوع رفتار اجتماعی دیدگاه ویژه‌ای دارد. این تعریف از جریان به نوعی مانع است یعنی می‌تواند افکار دانشمندی را که به صورت تشکل اجتماعی پدیدار نشده را از دسته جریان‌ها خارج کند. چهار گروه فکری، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی می‌توانند مشمول این تعریف قرار بگیرند. ادامه بحث به تفسیر بیشتر گروه فرهنگی می‌پردازد.
اولین عنوان مهم تعریف "فرهنگ" و بیان جایگاه آن در زندگی انسان‌ها است. افراد مختلفی بویژه جامعه شناسان همواره سعی در تبیین این موضوع داشته‌اند. در این تعاریف معمولا از مجموعه دانش، دین، هنر، قانون، آداب و رسوم، توانایی‌ها و عادات آدمی با عنوان فرهنگ یاد می‌شود.به عبارتی هر وسیله‌ای که به کمک آن انسان‌ها بتوانند به اهداف فردی و اجتماعی خود دست یابند در حوزه فرهنگ جای می‌گیرند.
مقام معظم رهبری نیز در بیانات خود به تعریف این واژه پرداخته و در موقعیت‌های مختلف آن را شرح داده‌اند. ایشان فرهنگ را شامل تمامی خاطرات، ذهنیات، ایمان ها، باورها، سنت ها، آداب و ذخیره‌های فکری و ذهنی برای یک ملت می‌دانند که مایه اصلی هویت ملت‌ها است. همچنین آنچه که در پیشرفت، عزت، رشد فناوری و نوآوری یک ملت موثر است فرهنگ آنهاست. در جای دیگر فرهنگ را جهت بخش ذهنیت‌های انسان می‌دانند که در رفتارهای فردی و اجتماعی عامل اصلی و
تعیین‌کننده می‌باشد زیرا فرهنگ است که می‌تواند عوامل لازم برای شکوفایی استعدادها و توانایی‌های افراد را در جامعه تامین کند.
دومین اصطلاح رایج در علم جریان شناسی "پلورالیسم فرهنگی" است. این واژه به معنای گرایش به کثرت می‌باشد. این کثرت می‌تواند به کثرت‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، معرفتی و دینی اشاره کند. مطابق با مطالب ذکر شده، پلورالیسم فرهنگی به این معناست که برای فرهنگ‌ها و آداب مختلف اجتماعی در جوامع گوناگون اصالت قائل شد. پیداست که مبانی اسلامی با این نوع دیدگاه در تعارض است. درست است که اسلام به انسان‌ها با هر نوع فرهنگی احترام می‌گذارد ولی ارزش بالایی برای او در نظر گرفته و احکام شرعی را در حد توان آدمی عرضه کرده است.
از دیگر عبارات پرکاربرد در این مبحث که امروزه بسیار به گوش می‌خورد "تهاجم فرهنگی" می‌باشد. این ترفند از جمله فریبکاری‌های غربیان ضد اسلام است. از این عبارت با عنوان جنگ نرم نیز تعبیر می‌شود. در این روش دشمنان با توطئه‌های خود علیه مسلمانان بخصوص جوانان اقدام کرده و در نهایت به سلطه فرهنگی بر مسلمانان منجر می‌شود. آنان از راههای مختلفی برای رسیدن به هدف خود استفاده می‌کنند که شاید بتوان از روش الگو سازی و خط دهی به عنوان مهمترین عامل نفوذ نام برد. از بین بردن انگیزه ،پایبندی و حس تعلق به جریان ادبی و هنری کشور و تحقیر کردن مسائل دینی از دیگر دستاویزهای دشمنان در عصر حاضر می‌باشند. یکی از بزرگ ترین ادعاهای غربیان در مسیر تهاجم فرهنگی که حتی امروزه به صورت یک نظریه خوانده می‌شود مسئله جهانی شدن، جهان وطنی یا جهان شمولی است. آنان بر این باورند که این اتفاق به طور حتم خواهد افتاد و باید به آن تن داد ولی آنچه اهمیت دارد این است که خود افراد انسانی آگاهانه آن را مدیریت کرده و به پیش ببرند.
سکولاریسم نیز از دیگر نظریاتی است که در پی ادعاهای غربیان ایجاد شده و رشد کرده است. جدایی دین از سیاست و زندگی اجتماعی، نسبی گرایی، از بین بردن آموزه‌های دینی، بی اهمیتی نسبت به آیین‌های دینی و خلاصه پیوستن به دنیای غیر معنوی غربی از پیامدهای نگاه سکولاری است.
اگر دشمن بتواند به فرهنگ کشوری نفوذ کند دور از انتظار نخواهد بود که برخی تغییرات در آن سرزمین ایجاد شود. تمایل به تغییر نوع زندگی به سبک غربی، تغییراتی در زبان و موسیقی و ورزش، رواج مسئله مد و تمایل به آن، تغییر در روش خرید و مصرف، تغییر در نحوه پوشش از دستاوردهای فرهنگی در دیگر فرهنگ‌ها می‌باشد.
اصطلاح دیگری که در جریان شناسی امروزه به کار گرفته می‌شود "خرده فرهنگ" است. شناخت خرده‌فرهنگ‌ها در آشنایی با فرهنگ یک کشور بسیار حائز اهمیت است. زیرا می‌توان گفت هر فرهنگی از خرده فرهنگ هایی تشکیل شده است. معمولا همه کسانی که در گروه‌های خاصی زندگی می‌کنند تحت تاثیر فرهنگ همان بخش می‌باشند. برای نمونه افراد یک قبیله، اشخاصی بازبان یا گویش مشترک، طبقات یک گروه اجتماعی یا شغلی و حتی افرادی که دارای یک دین و مذهب باشند به طور طبیعی دارای یک فرهنگ مشترک نیز می‌باشند. مثلا در کشور ایران به دلیل وجود قومیت‌های مختلف اعم از ترک و لر و کرد و بلوچ و ... ویژگی‌های مختلفی در رابطه با آداب و رسوم وجود دارد. هرچند نمی توان خرده فرهنگ‌ها را یک فرهنگ مستقل دانست ولی شایان ذکر است هماهنگی بین یک خرده فرهنگ با فرهنگ مرتبط با آن، متغیر است. به عبارتی ممکن است یک خرده فرهنگ سازگاری بیشتر و دیگر سازگاری کمتر با فرهنگ بزرگتر داشته باشد. به هر این خرده فرهنگ‌ها همان‌گونه که می‌توانند قابل شناسایی باشند، تغییرپذیر نیز هستند. هر تغییری که در جامعه رخ می‌دهد و یا هر نوع تهاجم فرهنگی، به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم بر خرده فرهنگ‌ها هم تاثیر دارد.
آخرین عبارتی که به آن پرداخته می‌شود اصطلاح آشنای "ضد فرهنگ" است. اگر فرهنگی که وارد جامعه می‌شود با فرهنگ جاری در تضاد باشد آن را ضد فرهنگ می‌دانند. به عنوان نمونه هر گونه فرقه ای ظهور یابد که با اصول و فروع دین اسلام و مذهب شیعی در تعارض باشد، به صورت یک فرقه ضاله و منحرف شناخته می‌شود. ویژگی اساسی ضدفرهنگها این است که در جامعه رسمیت نداشته و با فرهنگ آن زمان همخوانی ندارند.
در بیشتر اوقات رهبری این گروه‌ها به عهده فرد یا افراد مشخصی است که از قدرت خود برای جذب افراد و نگهداری ایشان در گروه استفاده می‌کنند. از روش‌هایی که آنان برای جلب اطمینان انسان‌ها به کار می‌گیرند شستشوی مغزی است. در این شیوه آنان با تحت تاثیر قرار دادن و نفوذ در ذهن فرد او را به استثمار خود در می‌آورند. رهبران این فرقه‌ها طوری وانمود می‌کنند که از استعداد و هوشی برخوردارند که از حد افراد عادی بالاتر است. از این رو فردی که به آنان روی می‌آورد خود و زندگی‌اش را به طور کامل به رهبرش می‌سپارد و از هیچ عملی در راه رسیدن به اهداف گروه دریغ نمی کند. در بعضی موارد این گروه‌ها اهداف معینی دارند ولی بارها دیده شده که اهداف آنان با گذشت زمان تغییر کرده است.
هر کشوری کمابیش با مسئله ضدفرهنگها روبه‌روست. حتی جامعه آمریکایی از این مشکل در امان نمانده است. از آنجا که فرهنگ‌های مختلفی بویژه از شرق، مانند چینی و هندی، به آمریکا منتقل شده است جامعه آمریکا نیز با برهان فرقه‌های نوظهور روبه‌رو شده است. آن‌گونه که تاریخ نشان داده است کشور ایران موقعیت مساعدی برای نفوذ ضد فرهنگ‌ها دارد. همواره این کشور مورد توجه بیگانگان قرار داشته است. داشتن خصلت‌های عاطفی-دینی و جوان بودن جمعیت زیادی از مردم نیز بر این مسئله دامن زده است. به همین سبب بیداری مردم و آگاه کردن آنان از جمله مهمترین وظایف هر شخص بویژه فرهنگیان و سیاستگذاران در جامعه فعلی به نظر می‌رسد.
در اینجا به چند مورد از اصطلاحات و عبارت‌های رایج در جریان شناسی پرداخته شد و توضیح مختصری برای هر کدام ارائه شد. البته این موارد محدود به این مطالب نبوده و از کثرت و اهمیت بیشتری برخوردار است.
با توجه به مسئله دخالت غرب و نفوذ ایشان در بسیاری از حوزه‌های مختلف اجتماعی اهمیت این مسائل روز به روز بیشتر شده و نیاز به مطالعه و بررسی دقیق تر دارد.