معمارى مساجد ورسالت هنرمند مسلمان

معمارى مساجد ورسالت هنرمند مسلمان امیر حمزه صابری مسلمانان در طول تاریخ برپایه فرهنگ وتمدن‌هاى ملى و بومى خود سلیقه‌ها وشیوه‌هاى هنرى گوناگونى را در ساخت و ساز مساجد به کار بسته‌اند. آنان برترین سبک‌هاى معمارى و پدیده‌هاى هنرى را در مساجد آفریده‌اند تا آ‌نجا که یکى از راه‌هاى شناخت فرهنگ وتمدن مسلمانان در هر عصرى کاوش در آفرینش‌هاى هنرى است که در ساخت و ساز مساجدبه کار رفته است. درباره رمز وراز اهتمام والاى مسلمانان در به کار بستن هنر و بویژه معمارى درمساجد برداشت‌هاى گوناگونى وجود دارد. برپایه یک ارزیابى مى‌توان گفت: مسلمانان به دلیل عظمت و قداستى که براى مسجد قایلند و آن را منسوب به خداوند بزرگ مى‌دانند تلاش مى‌کنند تا خانه‌ خدا را هر چه بهتر و با عظمت‌تر بسازند شواهد فراوانى بر درستى این ارزیابى وجود دارد. حتى با نگاهى سطحى مى‌توان پى برد که آفرینش بسیارى از پدیده‌هاى هنرى در مسجد با پشتوانه عظیمى از عشق و ایمان بوده است ولى این بدان معنا نیست که چنین تحلیلى در همه موارد صادق است. واقعیت‌هاى خارجى به روشنى گواهى مى‌دهد که همه مساجد مجلل و آباد برپایه چنین نگرشى بنا نشده است به‌عنوان نمونه شروع به ساختن برخى از مساجد مجلل در شام توسط خلفاى اموى برخاسته از تاثیرپذیرى از کلیساها و با انگیزه‌هاى سیاسى و رویارویى با پایگاه‌هاى دینى مسیحیت بوده است. برخى از مساجد باشکوه توسط حاکمان به ظاهر مسلمانى بنا شده که قصد داشته‌اند از این راه یاد ونام خود را جاودان سازندو باسفارش به دفن بدنشان در کنار مسجد گور خودرا مصونیت بخشند و داراى موقعیتى ممتاز نمایند. از برخى روایات نیز استفاده مى‌شود که روى آوردن به آراستن مسجد و پر زرق وبرق کردن آن به دلیل کنار نهادن ارزش‌هاى حقیقى است. به سخنى دیگر نوعى پیوستگى وهمراهى میان گسستن از ارزش‌ها وگرایش به آراستن مساجد و مظاهر دینى وجود دارد مثلا در حدیثى از پیامبراکرم(ص) آمده است:” اذا رایتم المصاحف حلیت و المساجد وینت والمناره طولت واتخذ القرآن مزامیر و المساجد طرقا، المومن فى ذالک الزمان اعز من الکبریت الاحمر اما ان مساجد هم مزخرفه وابدانهم نقیه و قلوبهم انتن من الجیفه.” ( هرگاه دیدید قرآن‌ها را مى‌آرایند و مساجد را تزئین مى‌کنند و مناره‌ها را بلند مى‌سازند و قرآن را با شعر و آواز مى‌خوانند و مساجد را گذرگاه و راه عبور قرار مى‌دهند مومن در آن زمان از طلاى سرخ وخالص کمیاب‌تر است مساجدشان راسته‌، اندامشان پاکیزه ولى قلب‌هایشان از مردار بدبو آلوده‌تر است.) در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است. “ ما شاء عمل قوم قطه الازخرفوا مساجدهم .” ( یعنى هرگاه رفتار گروهى تباه شود به طلا کارى وآراستن مساجد خود روى مى‌آورند. ) ازعلى (ع) نیز نقل شده که فرموده است: “ ان القوم اذا رفعوا مساجدهم فسدت اعمالهم “(یعنى هرگاه مردم مساجد بلند بنا کننداعمالشان تباه گشته است.) از چنین سخنانى به روشنى استفاده مى‌شودکه آراستن مساجد وپر زرق وبرق کردن آنها یکى از نشانه‌هاى تباهى و فساد در کردار و رفتار جامعه است به نظر مى‌رسد نکته روانى ملازمه وهمراهى میان این دو پدیده آن است که انسان هم دررفتار فردى وهم در رفتار اجتماعى هرگاه از پرداختن به اصالت وارزش‌هاى حقیقى دست بر مى‌دارد به آراستن ظاهرى مى‌پردازد. جامعه‌اى که درتضاد میان دین و دنیا در حقیقت دنیا را برگزیده است هرگاه حس مذهبى خود را به‌طور کامل از دست نداده باشد براى پاسخ گفتن به نداى این حس به آ‌راستن مظاهر دینى همچون مساجد روى مى‌آورد. گاهى هم پرداختن به این کار ناشى ازمنفعت طلبى و کسب آبرو و حیثیت دنیوى است که ارتباطى با روح خداخواهى وتعظیم شعائر الهى ندارد زیرا بزرگداشت شعائر الهى ، رفتار ومنشى است برخاسته از تقوا و پرهیزگارى نه از پشت پازدن به ارزش‌هاى حقیقی. به هررو کنکاش درباره رمزو راز اهتمام مسلمانان نسبت به کارگیرى هنر ومعمارى والا در مساجد از نقطه نظر جامعه‌شناختى وروانشناسى خود مباحث گسترده‌اى را مى‌طلبد چنان‌که درمقدمه گذشت این نوشتار تنها پرداختن به اصول ومقررات شرعى الزامى و یا غیر الزامى است که در ساخت وساز مسجد باید مورد توجه قرار گیرد. پیش از پرداختن به ذکر رهنمودهاى اسلام دراین باره نکاتى را به‌عنوان مقدمه یادآور مى‌شویم. یادآورى چند نکته: 1- هنر اسلامى وهنر مسلمانان تردیدى نیست که شیوه‌ها واصول به کاررفته در ساخت وساز مساجد زاییده اندیشه هنرمندانى است که تلاش کرده‌اند روح مکتب را دراین هنرها به کار گیرند. ولى این بدان معنا نیست که هر آنچه انجام یافته صددر صد اسلامى است و کسى نمى‌تواند ذره‌اى از آن عدول کند. در حقیقت کارکرد هنرمندان مسلمان باید به موازین مکتبى سنجیده شود و در هر زمینه میزان انطباق آن با معیارهاى دینى روشن گردد ما نمى‌توانیم زیر پوشش دفاع از معمارى سنتى هر آنچه را که هست مقدس وغیر قابل تغییر بدانیم. لازمه این رویکرد بستن باب خلاقیت و ابتکار است که با جوهره خلقت انسان ناسازگار است به علاوه لازمه چنین رفتارى این است که امورى را به مکتب نسبت دهیم که چه بسا با معیارهاى مکتبى سازگارى ندارد. البته آ‌نچه گذشت بدین معنا نیست که باب ابتکار و نوآورى صددر صد وبدون هیچ قید وشرطى باز است. هرگونه نوآورى وابتکار باید هم با توصیه‌هاى دینى که در عرصه ساخت وساز مسجد وجود دارد منطبق باشد وهم از مایه‌هاى سنتى به خوبى الهام گرفته باشد به سخنى دیگر در نزاع میان مدرنیسم وسنت‌گرایى باید از افراط وتفریط یعنى سنت ستیزى وسنت‌پرستى پرهیز شود. 2- هنر اسلامى ، هنر متعهد هنراسلا‌مى در هر جلوه‌اى پیامى رابه اعماق جان ودل نظاره‌گر خویش مى‌فرستد هنر براى هنر یعنى هنرى پیام ‌ هنراسلامى نیست، از این‌رو یک اثر هنرى به هر اندازه درانتقال مفاهیم مثبت خود موفق‌تر باشد و بتواند با مخاطبان بیشترى ارتباط برقرار کند به هنراسلامى نزدیک‌تر است. قرآن مجید که خود هنرى اعجازآمیز در عرصه گفتمان است با وجود غنا و عمق وگستردگى بى‌اندازه با هر کس به اندازه توان فکرى او ارتباط برقرار مى‌کند. پیامبران وامامان نیز در عرصه سخن آ‌ثارى این گونه از خود به جاى گذارده‌اند بدین رو آثار هنرى‌اى که در مساجد آفریده مى‌شود باید تا آنجا که ممکن است بتواند مخاطبان بیشترى داشته باشد بویژه آنکه مسجد مجمع عمومى مسلمانان و جایگاه گرد آمدن قشرهاى گوناگون است راستى خلق آثارى که پیام و محتواى آن تنها براى چند نفر تحصیلکرده و متخصص قابل فهم وتحلیل است چه اندازه با چنین مکانى همخوانى دارد وچقدر با روح هنر مکتبى سازگار است؟ از اینجا اهمیت توجه به ذوق، سلیقه و خواست نسل کنونى روشن مى‌شود. زیرا هر اثر هنرى چنانچه بخواهد در انتقال مفاهیم موفق باشد باید خواست‌ها وحساسیت‌هاى مخاطبان خود را به‌طور جدى وعالمانه بشناسد. به اعتقاد نگارنده بسیارى ازآنچه اکنون تحت عنوان آثار هنرى در مساجد ما خلق مى‌شود ارتباطى زنده وفعال با نسل کنونى و ذوق و سلیقه او ندارد بى‌آنکه خواسته باشیم از اهمیت و عظمت بسیارى از آثار کهن که در نوع خود گنجینه‌هایى ارزشمند است بکاهیم .این رسالت هنرمند مسلمان است که با توجه به گرایش وخواست نسل کنونى درچارچوب موازین دینى و با الهام از آفرینش‌هاى سنتى و کهن آثارى دلکش ،گیرا و جذاب‌ بیافریند . 3- مسجد خاستگاه هنر مکتبى درمعمارى و هنر هر عصرى جلوه‌اى خاص برترى داشته است مثلا هنرهاى دستى وصنایع ومعمارى دوران هخامنشى مفاهیم قدرت ،ابهت و عظمت حاکمان را به خوبى یادآور مى‌شود ومعمارى وهنر دوران صفویه مفهوم دولت رابه خوبى نشان مى‌دهد. اکنون این پرسش مطرح مى‌شود که هنرهاى خوشنویسى ،‌تذهیب وتزئین ومعمارى مساجد در دوران انقلاب اسلامى “با عنایت به مفاهیم والاى تحولات سیاسی، اجتماعی،فرهنگى که رخ داده وتاثیر پذیرفته ومفاهیم والایى همچون جهاد، شهادت ،ایثارگری، جانبازى و ... در این زمان به اوج رسیده‌” باید یادآور چه مفاهیمى باشد اینجاست که هنر مکتبى باید گستره‌اى بیش از پیش را کوله‌بار فکرى هنرمند متعهد نموده و او رابه سمت نوآورى جهت‌دهى نموده وانقلاب اسلامى با هدف تحقق بخشیدن به اندیشه‌هاى دینى و دین مدارى در همه عرصه‌ها و هنرها دراصلى‌ترین نماد دین که مسجد است به منصه ظهور بپیوندد و زمان آن رسیده که قدم‌هاى جدى در عرصه‌ ایجاد وترویج این شاخه هنرى برداشته شود . ادامه در صفحه 18

روزنامه رسالت