نویسنده: مصطفی یاسینی
درباره اخلاق حرفه‌ای/قسمت ششم
یکی از عرصه‌های مهم در حوزه اخلاق کاربردی بحث از اصول و مسائل اخلاقی در رسانه‌های جمعی است. در مقالات قبل درباره مفهوم اخلاق، رسانه، اخلاق رسانه ای توضیحاتی ارائه نموده و رویکردهای مختلف در خصوص تعامل اخلاق و رسانه را برشمردیم. این رویکردها عبارت بودند از : «موقعیت گرایی و یا اباحی گری»؛ «غایت گرایی»؛ «عمومیت گرایی»؛ «خود گرایی و خود محوری»؛ «حق مداری یا حقیقت گرایی». در رویکرد حق مدارانه، اصول اخلاقی لایتغیر، و ثابت و به اصطلاح، خطوط قرمزی وجود دارد که ن می‌توان آنها را نقض کرد. این رویکرد دارای اصول متنوع و قابل توجهی همچون «اطلاعات به عنوان امانت»: «آگاهی و انتخاب »؛ «توجّه به مبانی اخلاقی و ارزشی جامعه» و … است که در مقاله قبل به توضیح آنها پرداختیم. همچنین در خصوص «موانع اخلاق رسانه» مطالبی بیان داشتیم. در این نوشتار به وظایف و مسئولیت‌های اخلاقی رسانه‌ها اشاره می‌نماییم.
برخی از پژوهشگران مسائل اخلاقی رسانه‌ها را در سه نقطه متمرکز دانسته اند: درستی و انصاف و زیبایی در تهیه گزارش و سایر فعالیتهای جنبی آن؛ رفتار گزارشگران مخصوصاً در ارتباط با منابع خبری؛ خودداری از درگیر شدن در برخورد منافع گروههای مختلف. آن گاه توضیحات و مثالهایی برای هر یک از این سه محور ارائه نموده اند. اما جامعیت این سه محور نسبت به همه مسائل روزآمد اخلاق رسانه ای هنوز جای سئوال دارد؛ از این رو بهتر است برای روشن تر شدن بحث نمونه هایی از مسائل اخلاقی مبتلابه روزنامه نگاران را فهرست کنیم:
- آیا روزنامه نگاران می‌توانند برای پیگیری مطالب و گزارش خود دروغگویی و فریب کاری را دست آویز سازند؟
-آیا آنان می‌توانند نقل قول مستقی می‌را تغییر دهند؟
-آیا ضبط کردن سخنان مصاحبه شونده بدون آگاهی وی مجاز است؟
-آیا روزنامه نگار می‌تواند هدایای مصاحبه شونده را بپذیرد؟
-هنگام مصاحبه با کودکان چه ملاحظاتی باید در نظر گرفته شود؟
-هنگام برخورد با بیماران روانی چه ملاحظاتی بایست در نظر گرفت؟
-آیا نقض حریم خصوصی افراد برای تهیه خبر مجاز است؟
- آیا معیار متفاوتی برای اشخاص معروف و توده مردم وجود دارد؟
-آیا نقض تحریمها مجاز است؟
-آیا پرداختن به مسائل سلیقه ای یا استفاده از عکسهای جنجال برانگیز یا زبان و تصویر عاری از نزاکت مجاز است؟
به اعتقاد جان. ام.فلن لازم است میان موضوعات اخلاقی و فلسفه اخلاقی که به سبب ماهیت این سیستم پدید می‌آید، تمایز قائل شویم. در میان موضوعات دسته اول فهرست کاملاآشنایی از دلمشغولی‌های جدید وجود دارد:
-حق متفاوت افراد موسسات و دولتها برای پنهانکاری در مقابل حق مردم برای دانستن؛
-واقع نگری و بی طرفی در گزارش از موضوعات چالش خیز؛
-اعتبار ادعاهای تبلیغاتی و سوء استفاده از ناامنی‌های اساسی خاص به عنوان انگیزه‌ای برای خرید محصولات کم اهمیت؛
-مدیریت اخبار و شایعات موثر بر بخشی از دولت، تجارت، شغل و سایر گروههای قدرتمند ذینفع؛
-حق روزنامه نگاران در محافظت از منابع و یادداشتهای منتشر نشده خود در مقابل استفاده غیر مجاز و غیر قانونی؛
-الزامات روزنامه نگاران به قرار گرفتن اطلاعات در اختیار مرجع مناسب حا می‌زندگی و دارایی مردم؛
فهم و پی جویی رفتار صحیح اخلاقی در این موارد آشکار بوده نیازی به اخلاق ویژه رسانه ندارد. اصناف مختلف حرفه ای، انجمن‌های تجاری و گروههای مرد می‌دستورالعمل هایی برای رفتار در موقعیت‌ها و موارد مشابه با موضوعات مذکور ارائه کرده اند که لازم الاجراست. تقریبا همه موارد مذکور را می‌توان با مراجعه به انتظارات معمول از سیستم رسانه ای به خوبی حل کرد؛ یعنی چنانچه رسانه‌ها کار خود را به شایستگی انجام دهند، رفتار اخلاقی آنها نیز مناسب خواهد بود. مشکل بیشتر در ناحیه قدرت هماهنگ سازی است تا در ناحیه فهم. اما این مسئله درباره موضوعاتی که از ماهیت سیستم ناشی می‌شوند صادق نیست یعنی چنانچه رسانه کار خود را به شایستگی انجام دهد این طیف از مشکلات اخلاقی به خودی خود حل ن می‌شود، رفتارهای ناشایست اخلاقی (احتمالاو یا در برخی موارد ضرورتا) بروز می‌کند.
به هر حال شکی نیست که رسانه‌های سمعی، بصری و مکتوب رسالت‌ها و وظایف گوناگونی بر عهده دارند. برخی از وظایف مهم اخلاقی رسانه ها، بویژه رسانه‌های دینی عبارتند از:
1. احترام به استقلال و حاکمیت ملی، نظم و امنیت عمومی، همچنین آسایش، سلامت و آرامش روانی جامعه و دفاع از منافع عمو می‌و مصالح همگانی و حراست از نهادهای قانونی و حکومت مردمی، از جمله وظایف اجتماعی و اخلاقی مهم اصحاب رسانه‌ها به شمار می‌رود.
2. رسانه‌ها باید همواره به اصول دینی، اخلاقی و معتقدات مذهبی، آداب، سنن قو می‌و ملی، اصول و مبانی اخلاق دینی، ملی و عفت عمو می‌احترام گذارند و از هرگونه گرایش به تبعیض جنسیتی، نژادی، عقیدتی، قو می‌و تبلیغ خصومت آمیز در این زمینه، همچنین تشویق و تحریک نزاع‌های قو می‌و قبیله ای و جنگ تجاوزکارانه و توسعه طلبانه نسبت به کشورهای دیگر خودداری کنند.
3. رسالت رسانه‌ها پاسداشت ارزش‌های ملی و دینی، ازجمله حقوق شهروندی، آزادی‌های بنیادین، حق توسعه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و پشتیبانی از جنبش‌های آزادی بخش و همچنین احترام به زبان‌ها و فرهنگ‌ها و... گوناگون است.
4. احترام به حیثیت شخصی و حریم خصوصی افراد، خودداری از توهین، تهمت و افترا نسبت به اشخاص، حمایت خاص از حقوق زنان، کودکان، نوجوانان و کمک به سالمندان، بیماران و نیازمندان از وظایف مهم اصحاب رسانه‌ها محسوب می‌شود.
5. رسانه‌ها موظفند ضمن دفاع از آزادی انتشار خبر، تفسیر و انتقاد سازنده، اسرار حرفه ای خود را حفظ و از افشای اطلاعات، اخبار، تصاویر، گزارش‌ها و... که به صورت محرمانه به دست می‌آورند، جز در مواردی که با حکم دادگاه مشخص می‌شوند، خودداری نماید.
6. اصحاب رسانه ها، برای کسب آگاهی در مورد وقایع و مسائل اجتماعی و تشریح، تحلیل، نقد و تفسیر آزادانه آنها، بر مبنای حق همگان برای شناخت حقایق، باید به واقعیت‌های عینی توجه کنند و اطلاعات صحیح، دقیق و تفسیرهای منطقی و منصفانه در اختیار مخاطبان خود قرار دهند.
7. در کار رسانه ای، تولیدات رسانه ای، بویژه خبر باید به منزله یک خدمت اجتماعی و نه یک کالای تجاری نگریسته شود. از این رو، اصحاب رسانه‌ها در انجام وظایف حرفه ای خویش نه تنها در برابر صاحبان و مدیران رسانه ها، بلکه در برابر مخاطبان، منافع و مصالح عمو می‌جامعه مسئولیت دارند. این مسئولیت اجتماعی ایجاب می‌کند که در شرایط و اوضاع و احوال گوناگون، همواره بر اساس وجدان اخلاقی خاص خود عمل نماید.
8. اصحاب رسانه‌ها باید به صحت عمل حرفه ای خویش توجه ویژه داشته باشند و تنها اخبار و اطلاعاتی را که منشا و منبع آنها مشخص است، منتشر کنند. در صورت لزوم، با احتیاط نسبت به صحت آنها برخورد شود، و از پخش اخبار غیرموثق، ترویج شایعات، و... پرهیز نمایند.
9. سرقت ادبی، مخدوش ساختن متن ها، اسناد و حذف اطلاعات اساسی مربوط به رویدادها، باید در کار رسانه ای همواره مذموم و رفتاری نابهنجار تلقی شود. برای به دست آوردن اخبار، اسناد و عکس‌ها و...، نباید از شیوه‌های نادرست و غیرقانونی و غیراخلاقی استفاده شود. پایبندی به اصول اخلاقی، بویژه در این خصوص ضروری است.
10. وجدان اخلاقی و شرافت حرفه ای رسانه ای ایجاب می‌کند که از پذیرش هرگونه پاداش مادی و غیرقانونی و حتی توصیه برای پیشبرد مقاصدِ خصوصی مغایر با منافع و مصالح عمو می‌خودداری شود.
11. اصحاب رسانه‌ها موظفند شغل رسانه ای خود را با کار تجاری و بازرگانی یا فعالیت سیاسی، به هم نیامیزند و از آگهی دهندگان و یا مخاطبان، هیچ دستور و پاداش مستقیم یا غیرمستقی می‌دریافت نکنند.
12. آزادی و استقلال حرفه رسانه ای و حافظ منافع عموم بودن ایجاب می‌کند که از قبول هرگونه فشار و تهدید برای انتشار یا عدم انتشار مطالب، خبر، گزارش و یا تغییر محتویات آنها خودداری نماید و همواره از خط مشی عمومی، منافع عمو می‌و اصول شرافت حرفه ای خویش تبعیت نماید.
13. اصحاب رسانه‌ها باید برای کمک به برخورداری همگان از اخبار و اطلاعات صحیح و موثر، هر مطلب منتشر شده ای را که نادرستی آن روشن است، تصحیح کنند و به حق پاسخگویی مخاطبان و افراد ذینفع، در مورد مندرجات و محتویات رسانه‌ها احترام بگذارند.