علت قریب و علت بعید

كلمات كليدي : علت قريب، علت بعيد، علت با واسطه، علت بي واسطه

نویسنده : مهدي افضلي

علت قریب علتی است که مستقیما در معلول تاثیر می‌نهد، و برای تاثیر نهادن نیازمند واسطه نیست، ولی علت بعید علتی است که به صورت غیر مستقیم و از طریق واسطه در معلول اثر می‌نهد. از باب نمونه وقتی تاثیر نفس انسان در حرکت دست او را ملاحظه کنیم این اثر واسطه‌ای لازم ندارد و نفس نسبت به آن فاعل قریب است. ولی وقتی همین تاثیر نفس را نسبت به حرکت دادن کلید ملاحظه کنیم به دلیل آن‌که میان نفس و حرکت کلید واسطه‌ای به نام دست وجود دارد، نفس را علت بعید می‌نامند.

میان علت اصلی و اثر، گاهی همانند مثال نفس و حرکت کلید واسطه کم است، ولی گاه وسائط بسیار می‌شود، هرچه واسطه‌ها بیشتر باشد علت دورتر خواهد بود. اگر پدیده‌ها را نسبت به خداوند متعال در نظر بگیریم، موجودی که صادر اول است بدون واسطه صادر شده و خداوند علت قریب آن است، ولی پس از صادر اول همگی معلول با واسطه‌ برای خداوند متعال می‌باشند. وقتی یک پدیده مادی ملاحظه شود، وسایط فیض حق تعالی زیاد شده و خداوند نسبت به آن‌ علت بعید شمرده می‌شود.

در مورد علت غایی نیز این تقسیم راه دارد. غایت بعید چیزی است که از یک کار قصد می‌شود اما این‌کار خود فی‌حد ذاته بدان منتهی نمی‌شود، برخلاف غایت قریب که فعل خود بدان منتهی می‌شود. از باب نمونه غایت دارو خوردن تندرستی است، اما تندرستی غایت نزدیک است، ولی دست‌یابی به کمال و سعادت نسبت به دارو خوردن غایت بعید به شمار می‌آید.

در مورد علت مادی نیز قرب و بعد معنا دارد. دانة گندم برای تبدیل شدن به خوشه مستعد است و ماده به حساب می‌آید، لیکن ماده‌ای بعید است، اما جوانة گندم برای تبدیل شدن به خوشه مادة قریب به شمار می‌آید.