كلمات كليدي : عبيد زاكاني، طنزپرداز، خاندان زاكانيان، عبيد، كليات عبيد زاكاني، رساله دلگشا، اخلاق الاشراف
نویسنده : داریوش سعادتی لیلان و اعظم بابائی
تولد: 700 ق – قزوین
وفات 771/ 772 ق
عبید زاکانی نظام الدین/ نجم الدین (700 – 771/772 ق)، نویسنده و شاعر و طنزپرداز قرن هشتم و متخلص به «عبید» می باشد. وی از خاندان زاکانیان، تیره‌ای از اعراب بنی خفاجه است که در قزوین به دنیا آمد و در همان شهر نشو و نما یافت و در ابتدای امر در شمار وزیران در آمد.
در زمان شیخ ابواسحاق اینجو به شیراز رفت و وزیرش رکن الدین عمید الملک را مدح گفت. همچنین سلطان اویس جلایر و شاه شجاع را نیز ستایش کرد. مدتی هم در بغداد به همراه سلمان ساوجی به سر برد.
عبید علاوه بر اینکه در سرودن شعر در قالبهای مختلف استاد بود از قوی‌ترین طنزپردازان ایران به شمار می‌رود که با تازیانه انتقاد و طنز، اوضاع اخلاقی و سیاسی عصر خود را به زبان هزل و طنز و نکوهش بیان کرده است. عباس اقبال آشتیانی نخستین کسی است که به اهمیت آثار عبید از لحاظ جامعه شناسی پی برد و آن را در مقدمه‌اش بر «کلیات عبید زاکانی» متذکر شد.
اهمیت عبید زاکانی در عرصه ادب فارسی
دوره‌ای که عبید در آن زندگی می‌کرد – قرن هشتم- جامعه ایران از نظر سیاسی، مذهبی فرهنگی و اجتماعی در زوال و ابتذال به سر می‌برد. در نتیجۀ حمله و سپس استیلای مغولان بر مسند حاکمیت کشور، انواع فسق و فجور رواج یافته و فساد چه در میان اعوان و اشراف و چه در میان مردم رواج داشت. قسمتی از نابسامانی‌های زمانه در شعر شاعرِ معاصر عبید – خواجه حافظ شیرازی – انعکاس یافته است. عبید هم به سهم خود در قالب هزل و هجو و طنز این فساد و تباهی کشور را انعکاس داده و رندانه از آن انتقاد کرده است.
قسمت زیادی از طنزها و هجوهای عبید با هدفی انتقادی نوشته شده‌اند؛ اما قسمتی دیگر، هزل محض هستند و حاصل این طرز فکر عبید، که زندگی را نمی‌شود فقط به جدّ گذارند و لاجرم اندکی هم خنده و مزاح لازم است.
آثار او:
اخلاق الاشراف: در این اثر، همانطور که از اسمش پیداست به انتقاد از اخلاق بزرگان و اشراف کشور پرداخته شده است. او صفات اخلاقی پسندیده را به دلیل اینکه از رواج افتاده‌اند و کسی به آنها عمل نمی‌کند، «مذهب منسوخ» نامیده و در مقابل روشی که در پیش گرفته‌اند را «مذهب مختار» نامیده است. مثلاً در تعریف «صدق» در صدق معمولِ زمان می‌فرماید:
«اما صدق: بزرگان می‌فرمایند به این خلق اراذل حضایل است. چه مادّه خصومت و زیان زدگی صدق است.
هر کس که نهج صدق ورزد، پیش هیچ کس عزّتی نیابد. فرد باید که تا تواند پیش مخدومان و دوستان خوشامد گوید و دروغ و سخن به ریا گوید «صدق‌الامیر» را کار فرماید. هر چه بر مزاج مردم راست آید، آن در لفظ آرد...».
رساله دلگشا: مجموعه‌ای از حکایات که قسمتی به عربی و بیشتر به فارسی است. دارای نثری روان، فصیح و موجز در انتقاد از اخلاق و آداب ِ زمان. مثلاً: اعرابیی را روباهی بگزید، پیش مرهم‌نهی رفت، مرهم‌نِه پرسید: «چه آن گزید؟» گفت: «ماده سگی!» و شرم داشت بگوید روباهی. چون به مرهم نهادن پرداخت، مرد گفت: چیزی هم از مرهم روباه گزیدگی بر آن بیفزای!»
تعریفات: این کتاب به سبک لغت نامه‌ای تدوین یافته و مشتمل بر ده فصل است، از جمله در بابِ دنیا و مافیها، در قاضی و متعلقات آن و...؛ در این رساله نیز همچنان طعن و انتقاد بر اوضاع و احوال اجتماعی به لطف و زیبایی دیده می‌شود. نویسنده کلماتی را انتخاب کرده و تعریفی طنز آمیز از آن ارائه داده است. مثلاً؛ اسعدی: آنکه هرگز راست نگوید؛ النامحرم: اهل و عیال؛ الریش: دستاویز متفکران.
از دیگر آثار عبید: صدپند، ریش‌نامه، قصیده معروف موش و گربه.
مجموعاً عبید زاکانی، طنز پردازی موفق است که در ادبیات پارسی و در زمینه فرهنگ و اجتماع، آثارش در خور توجه است.