كلمات كليدي : رستاخيز،رستگاري،قيام، مهر يا ميترا،كفّاره،آشتي دوباره، ژوليوس، گريگوريوس سيزدهم، شاهدان يهوه ، كوئيكرها
نویسنده : ريحانه غلاميان
عید پاک یعنی عید قیام، روزی که مسیحیان به مناسبت پیروزی مسیح بر مرگ و رستاخیز او جشن و شادی بر پا می‌کنند.[1]
برای درک اهمیّت این مراسم،در ابتدا به رستاخیز مسیح میپردازیم.
رستاخیز[2] عیسی مسیح
پس از آن که حضرت عیسی (به اعتقاد مسیحیان) در روز جمعه بر بالای صلیب جان باخت،[3] او را در قبری که از سنگ تراشیده شده بود، گذاشته و سنگی بر روی قبر غلتاندند.
صبح یکشنبه وقت طلوع آفتاب مریم مجدلیّه و مریم (س) برای تدهین وی با حنوط بر سر قبر حاضر شدند امّا با تعجب قبر را خالی یافتند.
« عیسی (ع) از قبر برخاسته بود. »
مسأله‌ی رستاخیز حضرت عیسی از نگاه مسیحیان بسیار مهم تلقی شده است.
در مهمترین تفسیر ارائه شده از مگر حضرت مسیح، گفته شده که مرگ آن حضرت از آن رو بود که نشان دهد، - البته در رستاخیزش- که خداوند و عشق او با مرگ هرگز نابود نمی‌شود.[4]
ایستر
ایستر در مسیحیت، مراسم بزرگداشت سالیانه‌ای می‌باشد که در ارتباط با رستاخیز مسیح است.
لغت ایستر (Easter) ،برگرفته از Eoster نام یک الهه‌ی ساکسونی است. این جشن همواره در اعتدال بهاری چنین روزی جشن گرفته می‌شود.
عید پاک با عید پسح (در عربی: فصح) ضیافت بهاری یهود برای نجات و رهایی نیز مرتبط است. این عید که نام آن در زبان عبری (pesah) و به زبان یونانی و لاتین، (pascha) می‌باشد برابر با بزرگداشت سالانه رستگاری بنی‌اسرائیل می‌باشد.
درنظر نویسندگان عهدجدید، حضرت مسیح قربانی عید پاک برای همیشه می‌باشد. ( قربانی خدا را مشاهده کنید) – انجیل یوحنّا باب 19 –
مسیحیان برای عید پاک از قربانی استفاده می‌کنند، چون معتقدند حضرت مسیح هنگام مرگ روی صلیب قربانی شده است. این قربانی روز عید پاک همیشگی است و با عنوان مقدمه ی مراسم برای شروع جشن می‌باشد.
مراسم مربوط به عید پاک و تفاوتهای این مراسم در شرق و غرب
صورت ظاهری مراسم در کلیساهای مختلف یعنی در شرق و غرب متفاوت است. در خاورمیانه عید پاک در چهاردهم ماه نیسان برگزار می‌شود و مهم نیست که این شب چهاردهم ماه با کدام روز تقارن داشته باشد. اما در رم ایستر باید در یک روز یکشنبه که تعیین آن نیز مشکل می‌باشد، قرار گیرد.[5]
چله‌ی روزه
در مراسم عید پاک یا فصح، مسیحیان مراسم قابل توجهی دارند. 40 روز قبل از این عید، روزه‌ی مسیحیان آغاز می‌شود. آنها در این مدت خوردن گوشت، غذاهای چربی و غیر گیاهی را ممنوع می‌شمارند[6]. بنابراین به لحاظ عبادی، عید پاک پس از یک دوره‌ی چهل روزه‌ی توبه و روزه قرار دارد که «چلّه روزه[7]» نامیده می‌شود.
در کلیسای ارتدوکس آخرین یکشنبه‌ی پیش از «چلّه روزه» به طلب بخشایش اختصاص دارد. مردم در حالی که عمیقاً به یکدیگر تعظیم می‌کنند، از یکدیگر طلب بخشش می‌کنند.
در غرب ایام چلّه‌ی روزه با چهارشنبه‌ی خاکستر - روز دستگیری عیسی (ع)- آغاز می‌شود. یعنی هنگامی که بسیاری از مسیحیان به دست یک کشیش، لکه‌ها‌ی خاکستر بر پیشانی می‌مالند و کشیش به آنها می‌گوید:
«به خاطر داشته باش، انسان تو خاکستر هستی و به خاکستر باز خواهی گشت»
یکشنبه‌ی نخل
در یکشنبه‌ی پیش از عید پاک، ورود پیروزمندانه‌ی عیسی (ع) به اورشلیم با تکان‌دادن شاخه‌های نخل یا بید در کلیساها و با اعلام «هوسانّا [8]» ارج نهاده می‌شود.[9]
یکشنبه‌ی نخل، آغاز گر هفته‌ی مقدس است که در سه روز عبادت مقدس به اوج خود می‌رسد.[10]
پنج‌شنبه‌ی مقدس
پنج شنبه‌ی مقدس، یادبود «شام آخر»[11] و آخرین وعده‌ی غذایی حضرت عیسی (ع) با حواریان و تأسیس آیین مقدس «عشاء ربانی» است. این کلمه از لاتین گرفته شده و ناظر بر دستوری است که عیسی (ع) در آخرین پنج‌شنبه‌ی زندگی خود به شاگردان داد.
پس از آنکه عیسی (ع) پاهای ایشانرا شست، خرقه بر تن کرد و باز بر سر سفره‌ی شام نشست. پس گفت: «اگر من سرور و استاد شمایم، پاهای شما را شستم، شما نیز پاهای یکدیگر را بشویید. من با این کار سر مشقی به شما دادم تا شما نیز همان‌گونه رفتار کنید که من با شما کردم. آمین. آمین. به شما می‌گویم نه غلام از ارباب خود بزرگتر است نه فرستاده از فرستنده‌ی خود. اکنون که اینها را می‌دانید، خوشا به حالتان اگر بدان‌ها عمل کنید.»[12]
جمعه‌ی نیک
«جمعه نیک[13]» یادآور به صلیب کشیدن عیسی (ع) و یکی از غم انگیزترین روزها در تقویم دینی مسیحیان است. بسیاری از کلیساها در ساعاتی که عیسی (ع) بربالای صلیب بوده، مراسمی می‌گیرند. برخی از این مراسم مشتمل است بر نمایش به صلیب رفتن عیسی (ع)، اجرای موزیک بزرگ هفته مصیبت عیسی (ع) و گاهی خطابه ها
وعظهایی بر طبق هفت کلمه‌ی آخر مسیح.[14]
سوگواری «جمعه نیک» در یکشنبه‌ی عید پاک با فریادهای «عیسی برخاسته است» به شادی پایان می‌یابد.
در روسیه مراسم شب زنده‌داری بزرگ سرآغاز سوگواری است که از نیمه‌ی شب تا سحر به طول می‌انجامد. و در تمام طول مراسم مردم سرپا می‌ایستند. "جیم فورست"[15] اجرای این مراسم را در کلیسایی در شهر "کیف" توضیح می‌دهد:
« دو هزار تن از مردم در داخل ساختمان کلیسا جمع شده‌اند و جمعیتی بسیار در خارج ایستاده‌اند. سرکشیش از درهای مجلّل به سوی جماعت عبادت کننده بیرون رفت و فریاد سر داد: "مسیح برخاسته است[16]". همگان یک صدا به او پاسخ دادند: "به راستی او برخاسته است.[17]"
ممکن نیست بتوان کیفیت این صدا را در دل شب، در کلیسایی که به خاطر جمعیت و نیز حرارت صدها شمع بی نهایت گرم شده بود را روی کاغذ آورد. این صدا همانند لرزه‌ای در زمین است. همانند شکستن و بازشدن مقبره، پس از آن طغیانی از صدای ناقوس‌ها بود....»[18]
شروع سرور و شادی با فرارسیدن سپیده‌دم یکشنبه
با ظهور سپیده‌دم و زدودن تاریکی شب و مراسم روزه، سرور و شادی آغاز می‌شود و مؤمنان همراه با مسیح از مرگ به زندگی گام می‌نهند. چنانکه پولس حواری می‌گوید: «پس اگر در مرگی همچون مرگ او با یگانه شده‌ایم، به یقین در رستاخیزی همچون رستاخیز او نیز با او یگانه خواهیم بود.»[19]
بسیاری از کلیساهای پروتستان ترجیح می‌دهند مراسم عید پاک را در هنگام طلوع فجر و در فضای باز و همراه با آنچه اصطلاحاً "مراسم طلوع خورشید عید پاک" خوانده می‌شود، برگزار کنند. کاتولیک‌های رومی باید در یکشنبه‌ی عید پاک در مراسم عشای ربانی شرکت کنند.
در هر کلیسای مسیحی این روز برای جشن و اظهار شادی مردمی است که معتقدند در قیام عیسی (ع) از مردگان، مرگ که قدیمی‌ترین دشمن زندگی انسان است، شکست خورده.[20]
تنها کلمه‌ای که در واژگان مسیحی به صورت ویژه‌ای با عید پاک ارتباط دارد؛
(alleluia) به معنای «یک فریاد شاد» است.[21]
در گذشته مراسم عید پاک از غروب شنبه آغاز می‌شد و تا صبح یکشنبه ادامه داشت. امّا امروزه زمان برگزاری آن به 2 تا 4 ساعت تقلیل یافته است. در این مدت نوایمانان مسیحی ایمان خود را به حاضران اعلام می‌کنند و غسل تعمید به جای می‌آورند و مسیحیان دیگر نیز استمرار ایمان خود را ابراز می‌کنند.[22]
انکار این عید در برخی فرق مسیحی
در میان فرق مختلف مسیحیان برخی گروهها از رعایت این آیین سرباز زدند؛ از جمله‌ی این گروهها "شاهدان یهوه"[23] هستند.
آنان از طریقه‌های دنیوی و از اعیاد دینی سنتی پرهیز می‌کنند و عید کریسمس و عید پاک را منکرند.[24]
گروه دیگر فرقه‌ی "کوئیکرها"[25] هستند که آنان نیز از انجام مراسم عید پاک، خودداری می‌کنند.[26]
زمان برگزاری عید پاک در کلیساهای شرق و غرب
زمان برگزاری عید پاک در کلیساهای ارتدوکس و کاتولیک متفاوت است. تاریخ قیام مسیح چون از روی تقویم قمری تعیین می‌شود هر سال تغییر می‌کند ولی همیشه در ماه‌های مارس و آوریل است.[27]
استفاده از "تقویم ژولیوسی" در مسیحیت شرقی
تقویم یولیایی[28] (ژولیوسی) برای مقاصد دینی در میان ارتدوکسهای شرقی حفظ شده است. ایشان عیدهای ثابت را سیزده روز پس از کلیساهای غرب و کاتولیک که از تقویم گریگوری استفاده می‌کنند، جشن می‌گیرند. تعیین تاریخ اعیاد غیر ثابت منوط به محاسبه‌ی عید رستاخیز (عید پاک) است که برای همه‌ی مسیحیان بیزانسی یکسان است. نه تنها به این دلیل که تقویم آنان یولیایی است بلکه همچنین از آن رو که آخرین روزهای هفته‌ی مقدس نباید در روز عید فصح یهودی یا قبل از آن واقع شوند.[29]
این تقویم را راهب اکسیگیوس[30] متوفی به سال 550 تنظیم نمود. او بر اساس تولد حضرت مسیح در سال 25 دسامبر، کانون‌الاوّل سال 754 یعنی بنای شهر روم، آغاز سال را 25 مارس/آذار یعنی روز عید پاک قرار داد و بعد از آن شروع سال در هفته‌هایی که پس از عید میلاد می‌آمد، در نظر گرفته می‌شد و این همان تقویمی است که به تقویم مسیحی شرقی شناخته می‌شود که در سال 1431 میلادی توسط کلیسا به ثبت رسید.
استفاده از "تقویم گریگوری" در مسیحیت غربی
در سال 1582 میلادی پاپ "گریگوریوس سیزدهم" چنین استباط کرد که اعتدال ربیعی بر اساس تقویم یولیایی در 11 آذار (مارس) واقع می‌شود و نه در 21 مارس. لذا گریگوریوس راهب را برای اصلاح تقویم مأمور کرد.
این تقویم از آن پس به "تقویم گریگوریوس" نامیده شد و دولتها و کلیساهای غربی آن را اجرا نموده و در محاسبات و اعیاد و امور خود آن را ملاک قرار دادند[31].
پاره‌ای کلیساهای ارتدوکس تقویم جدید یا گریگوری را که در غرب مراعات می‌شود، پذیرفته‌اند، در حالی که کلیساهای بیت‌المقدس، روسیه، صربستان، لهستان و نیز "شبه جزیره‌ی آتوس" هنوز به تقویم یولیایی که سیزده روز از تقویم گریگوری تأخیر دارد، پایبندند[32].
پیشینه‌ی عید پاک در میترائیسم
تردیدی نیست که آیین میترائیسم در مسیحیت زنده ماند. نه بر آنکه آیین مسیحی، بلکه جریانهای دیگر دینی در جهان و مسلکهای صوفی‌مآبانه از این سرچشمه‌ی جوشان تأثیرات بسیاری برداشتند. کشیشیان و روحانیان مسیحی با دقت خاصی در طول چهار قرن آیین میترا را اخذ و اقتباس کردند و سرانجام در اوایل سده‌ی پنجم، آیین میترایی تحت عنوان آیین مسیح در جهان تجدید حیات کرد.
گفته می‌شود که عید فصح (پاک) عیسویان اقتباسی است از جشن اردیبهشتی مهرپرستان. به اعقاد مهرپرستان، در این زمان بوده است که میترا به آسمان صعود می‌کند (چنانکه عیسی به آسمان بالا می‌رود)[33].
با توجه به تقارن و حرکت موازی دین مسیحی و آیین میترایی در گستره‌ی امپراطوری رم تا سده‌ی چهارم میلادی که کنستانتین در رم شرقی، دین مسیحی را پذیرفت و دین رسمی امپراطوری به تدریج تا پایان همان سده از آیین میترایی به دین مسیحی تغییر یافت، بسیاری از موارد مشترک را می‌توان توجیه کرد.