كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، خاندان غفاري، غفاري، رجال سياسي، رجال كاشان
نویسنده : محمد محمدي
از دیگر اعضای خاندان غفاری که نقش زیادی در سیاست کشور داشتند، اعضای خانواده میرزا هاشم‌خان امین‌الدوله برادر فرخ‌خان امین‌الدوله کاشی بود. پس از در گذشت فرخ‌خان، ناصرالدین شاه برادر او میرزا هاشم‌خان (در گذشته 1294) را که در دربار با لقب امین خلوت خدمتگزاری می‌کرد، لقب امین‌الدوله را به او داد. میرزا هاشم از خاصّان و بسیار مورد احترام و در حقیقت پیشکار شاه بود.
میرزا هاشم دو پسر داشت که هر دو از رجال ممتاز در دوره‌ی ناصری و مظفری و بعد از آن بودند. فرزند بزرگش میرزا محمدخان اقبال‌الدوله (1264_1342) بود.
فرزند دیگر میرزا هاشم غلامحسین‌خان صاحب اختیار (امین خلوت‌وزیر مخصوص) بود (1276_1366).
اکثر اعضای سیاسی این خاندان خدمت خود را از مراتب پیشخدمتی خاصّه، عمله‌ی خلوتی و مناصب درباری آغاز کرده بودند و سپس به مناسبت تدبیر و تونایی و صداقت نسبت به پادشاه وقت به همسفری شاه، و تصدی مقامات دولتی و درباری نائل شدند. [1]
غلامحسین غفاری
غلامحسین غفاری فرزند میرزا هاشم‌خان امین‌الدوله است که در 1276ه.ق متولد شد. تحصیلات خود را در ادبیات فارسی و مقدمات عربی و حسن خط و انشاء رسائل و قواعد سخنوری نزد معلمین خصوصی فرا گرفت. وی یکی از نویسندگان برجسته و خوش خط زمان خود محسوب می‌شد.[2] او در دربار ناصرالدین شاه با سمت پیش خدمتی شروع به کار کرد و به تدریج در زمان آن شاه به مشاغلی از جمله، ریاست تفنگ‌داران شاهی، ریاست خلوت همایونی و منشی حضور شاه با القاب امین خلوت و وزیر مخصوص، نایل شد. او در اوائل سلطنت مظفرالدین شاه وزارت دربار و بعد وزارت عدلیه را داشت. در زمان محمدعلی شاه دو نوبت حکومت فارس و یک نوبت حکومت کرمان و تهران را داشت و به لقب صاحب اختیار ملقب گردید.[3] او از رجالی بود که با نزدیکی به محمدعلی شاه و دادن و عده‌های مسرت‌بخش به شاه، دنبال این بود که اساس مشروطیت را بر هم بزند.[4]
در سلطنت احمدشاه به ایالت خراسان مامور شد و در کابینه مستوفی‌الممالک سمت وزارت جنگ را داشت.[5] از سال 1334 به بعد رئیس دفتر مخصوص احمدشاه گردید و قریب ده سال در این سمت انجام وظیفه کرد. وی در سال 1326ش در سن 96 سالگی در تهران در گذشت. غلامحسین غفاری از رجال ادیب و دانشمند محسوب می‌شد، غالب مورخین و تذکره‌نویسان از صاحب اختیار به نیکی یاد کرده‌اند.[6]
محمد غفاری
محمد غفاری ملقب به «امین خلوت» و «اقبال الدوله» در 1264ه.ق در کاشان متولد شد. پدرش میرزا هاشم خان امین‌الدوله از ارکان و اعاظم رجال دوره ناصرالدین شاه بود. پس از انجام تحصیلات مقدماتی وارد دربار ناصرالدین شاه شد و در دربار شروع به خدمت کرد، او سریعا ترقی نمود و چندی وزیر خالصجات و زمانی وزیر قورخانه بود. در سلطنت مظفرالدین شاه حکمران کرمانشاه و سرحددار عراقین گردید. در استبداد صغیر از طرف محمدعلی شاه حکومت اصفهان را عهده‌دار شد.
اقبال‌الدوله مردی مستبد و خودخواه بود و از ماموریت‌های متعدد خود ثروتی جمع‌آوری کرد. اقبال‌الدوله جزء آن دسته از رجال دربار ناصری بود که شاه را به مخالفت با ملیون تشویق می‌کردند.[7] او در سال 1342ق در سن 78 سالگی درگذشت.[8]
میرزا نظام‌الدین غفاری
میرزا نظام‌الدین غفاری ملقب به مهندس‌الممالک، فرزند میرزا ابراهیم غفاری در 1260ش در قریه برزآباد کاشان تولد یافت. تحصیلات مقدماتی را در وطن خود فرا گرفت و زبان فرانسه را هم به خوبی آموخت. در سن 15 سالگی به اتفاق 41 شاگرد تحت سرپرستی حسنعلی خان امیرنظام گروسی برای ادامه تحصیل به اروپا اعزام شد و در فرانسه مدت سه سال مقدمات را در مدرسه بندر دیپ تحصیل نمود و امتحان فارغ‌التحصیلی مقدماتی را در شهر روان داد. علوم متوسطه را در سن لوئی فرا گرفت و در امتحان آخر سال در تمام علومی که در آن مدرسه تحصیل کرده بود، پاداش اول به او داده شد. پس از امتحان به عنوان شاگردی اول داخل مدرسه‌ی پلی تکنیک پاریس شد. در مدت تحصیل در این مدرسه به رتبه معلمی علم هندسه تحلیلی در مدرسه سن لوئی نائل آمد. پس از دو سال توقف در مدرسه پلی‌تکنیک به مدرسه معدن پاریس داخل شد و درجه مهندسی گرفت و در 1284 پس از سه سال تحصیل در اروپا به ایران بازگشت و آجودان و معلم ناصرالدین شاه شد.[9]
از دیگر منصب‌های وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ریاست مجلس تحقیق وزارت عدلیه، در زمان وزارت جنگ مشیرالدوله یکی از شش نفر اعضاء مجلس لوازم عسکریه شد و به منصب سرهنگی نائل آمد و مامور خرید اسلحه در اروپا گردید. پس از بازگشت از اروپا به سمت آجودانی معلم مظفرالدین میرزا ولیعهد گردید و به تبریز عزیمت نمود و در همان شغل رتبه‌ی سرتیپی دریافت کرد. در 1295 از آجودانی معلمی ولیعهد به امر شاه معزول و به کاشان تبعید گردید و پس از چندی از تبعید احضار و مامور کشف معدن طلا در کوه زرد دامغان شد و پس از این توفیق، ناصرالدین شاه به او لقب مهندسی داد و مامور ساختن راه شوسه تهران به آمل شد. بعد از سه سال راه مزبور به اتمام رسید و با لقب مهندس‌الممالکی، مامور ساختن راه شوسه تهران به قم گردید. بعد از اتمام راه مزبور، چند سالی مشغول تالیف کتب علمی به زبان فارسی شد. در این ماموریت علمی، دو جلد در جبر و مقابله و یک جلد هندسه تحلیلی و یک جلد حساب تفاضلی و کتب دیگر تالیف کرد. در 1306 در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا با سمت ژنرال آجودان و رتبه سرتیپی، جزو ملتزمین رکاب بود.[10]
پس از برگشت از اروپا، رئیس دفتر صدراعظم و نماینده دولت در بانک شاهنشاهی شد. در سال 1316 به وزارت عامه و معادن منصوب گردید و در سفرهای مظفرالدین شاه به اروپا، جزو همراهان وی بود.
پس از صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس، مهندس‌الممالک در زمره رجالی بود که در اغلب کابینه‌ها حضور داشت و چندین وزارت؛ از جمله وزیر فوائد عامه، وزیر معادن و طرق و شوارع، وزیر علوم و اوقاف و وزیر عدلیه بر عهده او بوده است. سرانجام مهندس ممالک در سال 1333ق در سن 73 سالگی در تهران درگذشت.[11]
امیر سهام‌الدین غفاری
امیر سهام‌الدین غفاری ( ذکاءالدوله) فرزند نظام‌الدین مهندس‌الممالک بوده و در سال 1265 در تهران متولد شده است و پس از پایان تحصیلات در ایران عازم آلمان شده و در رشته علوم سیاسی و اقتصادی دکترا دریافت نموده، وی به زبان‌های آلمانی، فرانسه و انگلیسی آشنا بوده است. بعد از استبداد صغیر به ایران آمد. در آن تاریخ پدرش وزیر فوائد عامه و تجارت بود، در همان وزارتخانه مدیر شد و لقب ذکاءالدوله دریافت کرد. وی بعد از مدتی ریاست اداره تعلیمات عمومی را عهده‌دار شد و بعد رئیس بازرسی شد. مدتی هم رئیس اداره انطباعات بود. سرانجام به عضویت شورای عالی معارف برگزیده شد. از دیگر مشاغل او می‌توان به حکومت مازندران، وزیر مختار در سویس، سرپرستی محصلین ایران در اروپا و نمایندگی ایران در جامعه ملل را باید اشاره کرد.[12] وی در سال 1313 بعد از تاسیس دانشگاه تهران، برای تدریس در دانشکده‌های ادبیات و حقوق دعوت شد. در ضمن وی مدیریت مدرسه‌ی صنعتی آلمان‌ها را هم بر دوش داشت.
غفاری بعد از سال 1320 مدتی به ریاست اراده کل انتشارات و تبلیغات منصوب شد. در بهمن ماه 1324در کابینه قوام‌السلطنه وزارت پست و تلگراف و تلفن را به او سپردند. مدتی کوتاه در آن سمت بود تا در کابینه ائتلافی قوام که وزرای حزب توده وارد کابینه شدند، جای خود را به دکتر منوچهر اقبال سپرد و خود به ریاست شرکت سهامی بیمه ایران منصوب گردید. در اواسط 1330 از طرف دکتر مصدق دعوت به کار شد. حکم استانداری فارس به نام او صادر گردید؛ اما قبل از حرکت اجل گریبان او را گرفت و در سال 1330 در 65 سالگی درگذشت. غفاری در جوانی با دختر مشکوه‌السلطنه مشکوتی پیوند زناشوئی بست. فرزندان وی رشد سیاسی و علمی پیدا نکردند.[13]
عبدالحمید غفاری
عبدالحمید غفاری ملقب به یمین نظام و سردار مقتدر، فرزند حاج میرزا علی‌اکبر خان غفاری، در حدود 1240 متولد شد. پس از انجام تحصیلات مقدماتی به عثمانی رفت و مدرسه توپخانه استامبول را با درجه ممتاز پایان برد. غفاری کارآموزی خود را در واحدهای نظامی عثمانی گذراند و در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه به ایران باز گشت. چندی در وزارت امورخارجه مشغول بود، بعد وارد قزاقخانه شد. او به خاطر تجربه و تحصیلاتش، در امور توپخانه کم نظیر بود و زود ترقی نمود تا لایق درجات سرتیپی و میرپنچی و امیر تومانی شد. عبدالحمید به خاطر طرفداری از مشروطه خواهان مورد غضب محمدعلی شاه واقع شد و چندی در حبس او بود.[14]
یمین نظام غفاری در جنگ جهانی اول در جنگی که بین روس و قوای تشکیل شده، علیه روس‌ها که در کرمانشاه اتفاق افتاد، فرماندهی قوا و ریاست کل نیروها را بر عهده داشت، مدتی هم معاونت وزارت جنگ شد و درجه سرداری گرفت. در کودتای 1299 در قزاقخانه در راس سرداران بی‌سپاه قرار داشت. سردار سپه رضاخان در ترکیبات جدید قشون از او دعوت به همکاری کرد و درجه سرلشکری به او داد و به ریاست شورای عالی نظام منصوب کرد. سرلشکر غفاری در چند سال اول صدارت رضاشاه از مقربین بود. عبدالحمید غفاری سرانجام در اسفند 1303 در گذشت.[15]