ادریس بن عبدالله از فرزندان حسن مثنی از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) میباشد و مادر او عاتکه دختر عبدالملک بن الحرث شاعر میباشد.[1] او فردی فاضل و زاهد، پزهیزگار، عالم، صالح و در مسیر اهلبیت اطهار بود.[2] وى در آغاز با حسین بن على بن حسن در عصر خلافت هادى عباسى خروج کرد و چون حسین در واقعه فخ کشته شد، به فرمان برادرش محمد بن عبدالله (نفس زکیه) به مغرب شتافت و حکومت و دولت ادریسیه را در مغرب (شمال آفریقا) بنا نهاد.
رفتن ادریس به مغرب
مغرب به ممالکی در شمال آفریقا گفته میشود که عبارتست از (تونس و الجزایر و مراکش و...) و علاوه بر این کشورها بر اندلس نیز اطلاق شدهاست. مغرب را به مغرب اقصی و مغرب اوسط و مغرب ادنی تقسیم میکردند. مغرب اقصی از مشرق به تلمسان و از غرب به ساحل و اقیانوس اطلس و از شمال به سبته و از جنوب به مراکش محدود بودهاست.[3]از اسکندریه تا برقه دویست فرسنگ است و برقه نخستین شهر از شهرهاى مغرب است و خاکى سرخ دارد. در صحرایى نهاده شده، نهفته در میان کوهها و از آنجا تا آفریقیه (که عبارت است از قیروان علوى مهدى) صد و پنجاه فرسنگ است. از مهدیه تا سوس مسافت چندین روز راه است. همه اینها در تصرف مردى علوى است که از فرزندان ادریس بن عبد الله بن ادریس بن عبد الله بن حسن بن على بن ابىطالب(ص) است.[4]
هنگامى که ادریس بن عبدالله از میدان جنگ عباسیان با طالبیان در حادثه فخ در خلافت هادى رهائى یافت، به مصر رفت و مورد حمایت واضح که از شیعیان سرشناس منطقه بود (رئیس منطقه برید مصر)، قرار گرفت.[5] واضح، ادریس را به مغرب فرستاد. ادریس با غلام خودش راشد در سال 172هـق وارد مغرب اقصی شده و در شهر ولیلی فرود آمد. اسحاق بن محمد بن عبدالحمید امیر قبیله اوربه، ورودش را گرامى داشت و بربران و گروه بزرگی از مغیله را به دعوت او خواند.[6] اینها با همراهى اوربه و صدینه عهده‌دار قیامی به دعوت ادریس شدند و قبایل بربر را به فرمانبردارى و دخول در قیام او فرا خواندند.[7]بربرها نیز به او گرویدند و به نشر دعوتش برخاستند. قبایل زواغه و لواته و مدراته و غیاثه و نفزاوه و مکناسه و غماره و همه بربرهاى مغرب با او بیعت کردند و به فرمان او در آمدند.
بیعت مردم با ادریس
چون مردم مغرب او را شناخته و به نسبش پىبردند، وى را گرامى داشتند و استاندار عباسیان را از کار بر کنار نموده و مقدمه حکومت او را پیریزی کردند، و در روز جمعه، چهارم رمضان سال 172 هـق او را به خلافت برگزیدند. ادریس، روز بیعت براى مردم سخن گفت و پس از حمد خدا و درود بر پیامبر(ص) گفت: همه گروهها باید به جانب ما کشیده شود؛ زیرا آنچه از حق نزد ما مى‌یابند، نزد دیگرى نخواهند یافت.
اقدامات ادریس بعد از بیعت
چون دولت ادریسه استقرار یافت به سوى بربرهاى مغربی که هنوز مجوسى و یهودى و نصرانى بودند (همچون قبایل قندلاوه و بهلوانه و مدیونه و و مازار) لشکر برد و تامسنا و شهر شاله و تادلا را تصرف کرد و اکثر بربرهای یهودی و نصرانی خواه و ناخواه بر دست او اسلام آوردند. ادریس سنگرها و دژهایشان را ویران نمود. آنگاه در سال 173 هـق به تلمسان رفت جماعتى از قبایل بنى یفرن و مغراوه در آنجا بودند. امیر آن دیار محمد بن حرز بن جزلان با او رو به رو شد ولى سر به اطاعت فرود آورد و ادریس نیز او و دیگر زناته را امان داد و آن بلاد را در تحت فرمان گرفت و مسجدی را ساخت و براى آن منبرى ترتیب داد و نامش را بر آن منبر نوشت که این منبر هنوز هم بر جاى است، سپس به شهر ولیلى بازگشت.[8]
شهادت ادریس
کار ادریس شوکت و عظمت یافت و بر سرزمین پهناورى که از مغرب قیروان تا سواحل اقیانوس گسترش و امتداد داشت حکومت مىکرد. وقتی هارونالرشید به خلافت رسید و از اخبار ادریس آگاه شد، گردن واضح را زد و تنش را به دار آویخت. هارونالرشید از گسترش حکومت و نفوذ ادریس بن عبدالله هراسان شد و تصمیم گرفت ادریس را از میان بردارد.[9] هارون الرشید، سلیمان بن حریز معروف به شماخ مأمور ترور ادریس کرد. شماخ خود را به عنوان پزشک وانمود کرد و ادریس به او اطمینان داشت. روزى ادریس از درد دندان شکایت کرد و شماخ داروئى زهرآگین به او داده و گفت: بامدادان با آن مسواک کند، و خود نیمه شب فرار کرد، چون ادریس مسواک کرد، بر اثر زهر مرد. در سال175 هـ ق ، ادریس را در ولیلى به خاک سپردند. گفته شده راشد در وادى ملویه او را یافت و در درگیری با او دست شماخ را قطع کرد اما جان سالم به در برد و هارون الرشید نیز به عنوان پاداش، شماخ را رئیس برید مصر کرد.[10] در سال 175 هـق ،ادریس را در ولیلى به خاکش سپردند.
بیعت مردم با فرزند ادریس
راشد بربرهاى اوربه و دیگران را فراخواند تا با پسر ادریس که او نیز ادریس نامیده مى‌شد بیعت کنند. این پسر از یکى از کنیزان او به نام کنزه بود و هنگامى که به امامت او بیعت کردند، در شکم مادر بود. در شیرخوارگى نیز تجدید بیعت کردند و در کودکى نیز بیعت نمودند و چون در سال 188 هـق به یازده سالگى رسید در مسجد جامع ولیلى بار دیگر به او دست بیعت دادند، درحالی که امور کشور به دست ابوخالد یزید بن الیاس العبدى بود. کار بر همین منوال بود تا آنگاه که امراء زمام ملک را به دست گرفتند و با ادریس بن ادریس تجدید طاعت کردند و عزم جهانگشایى نمودند و همه بلاد مغرب را تصرف کردند و حکومتشان قدرت یافت. سپس ادریس، مصعب بن عیسى الازدى معروف به الملجوم (مصعب را به سبب ضربتى که در یکى از جنگها بر دهان او وارد شده بود ملجوم مى‌خواندند؛ زیرا جاى این زخم چون لجام بر دهان او مانده بود) را به وزارت رساند. چون کار ادریس بن ادریس بالا گرفت بسیارى از قبایل عرب و اندلس به او گرویدند. چنانکه از ایشان قریب به پانصد تن به نزد او آمدند. او نیز به جاى بربرها آنان را جزء اطرافیان و خاصه خود گردانید و به پایمردى آنان دولتش نیرومند شد. چون شمار حواشى دولت و یاران او فزونى گرفت و شهر ولیلى را گنجایش آنان را نداشت، در صدد بر آمد که شهر دیگرى بنا کند. فاس ناحیه‌اى بود از آن بنىبورغش و بنىالخیر از زواغه. در میان بنىبورغش افراد مجوسى و یهودى و نصارى بود و شیبوبه جایگاه آتشکده مجوسان بود که همه اینان بر دست ادریس اسلام آوردند؛ اما همچنان میانشان کشمکشها و اختلافها بود. ادریس کاتب خود، ابوالحسن عبدالملک بن مالک الخزرجى را فرستاد تا میانشان طرح آشتى افکند. ادریس به فاس آمد و بناهایش را خراب و بناى نو را آغاز کرد. در سال 193 هـق عدوة القرویین را طرح کرد. آنگاه خانه‌هاى خود را ساخت و بدآنجا نقل مکان کرد و مسجد جامع الشرفاء را پىافکند. آنگاه در سال 197 هـق به عزم نبرد با قبایل مصموده بیرون رفت و آنان به دعوت او سر نهادند. سپس به تلمسان رفت و مسجدش را از نو ساخت و منبرش را تعمیر نمود و سه سال در آنجا ماند. بربرها و زناته هم کلمه شدند و دعوت خوارج را بر افکندند و همچنین به کلى در ناحیه غرب از سوس الاقصى تا شلف دعوت عباسیان را منقطع ساختند.
چون ابراهیم بن الاغلب حوزه فرمانروائى خود را در خطر دید، به فکر مکر و حیله افتاد تا با تدبیری، یاران ادریس را از گردش پراکنده کند. از جمله بهلول بن عبد الواحد المظفرى را با قومش از اطاعت ادریس به اطاعت هارون الرشید آورد. به این ترتیب ادریس از بربرها بیمناک شد و کوشید تا با ابراهیم بن الاغلب مصالحه کند و جوش و خروش او فرو نشاند. تدبیر دیگر جنگ تبلیغاتی بود که اغلبیان به راه انداختند و برای جلب حمایت بنیعباس، طعن در نسب ادریس و پدرش را آغاز کردند.
محمد بن ادریس بن ادریس
مرگ ادریس دوم در سال 213 هـق اتفاق افتاد و پس از او پسرش محمد بن ادریس به وصیت او به حکومت رسید. محمد بن ادریس بن ادریس کشور پدر را میان برادران خود تقسیم کرد و آنان را در پادشاهى خود شرکت داد و هر یک را به حکومت منطقهای گماشت. بطوریکه گفته شده طنجه و سبته و قلعه حجرالنسر و بسکره و تطون و آنچه را از قبایل به آنها متعلق است را به برادرش قاسم داد. تیجنساس و ترغه و هرچه را که میان آن دو منطقهاست از بلاد صنهاجه و غماره را به برادر دیگرش عمر بخشید. همچنین بلاد هواره تا تسول از قبایل مکناسه و غیاثه را به داود واگذارکرد. اغمات و بلاد نفیس و جبال مصامده و لمطه وسوس الاقصى را به عبدالله داد. اصیلا و عرایش و بلاد زواغه را نصیب یحیى ساخت. شاله وسلا و ازمور و تامسنا و هرچه از قبایل بدان پیوسته بود به عیسى واگذاشت. ولیلى و اطراف آن را به حمزه داد و باقى را که خردسال بودند تحت سرپرستى برادران دیگرشان قرار داد. تلمسان همچنان در تصرف سلیمان بن عبدالله باقى ماند.
عیسى در ازمور به مخالفت با برادر خود محمد برخاست تا حکومت را از آن خود سازد. محمد نخست قاسم را به جنگ او فرا خواند و چون قاسم امتناع ورزید، برادر دیگر خود عمر را به جنگ عیسی مأمورکرد. چون عمر بر عیسى غلبه یافت از سوى برادرش محمد به فرمانروائى متصرفات او تعیین شد.
قاسم که طرد شده بود، زهد پیشه کرد و رباطى در اصیلا در ساحل دریا ساخت و تا پایان عمر در آنجا به عبادت مشغول بود. چون عمر، حوزه‌هاى فرمانروایى عیسى و قاسم را تصرف کرد، بر وسعت ملکش افزوده شد ولى همچنان با برادر خود محمد همراه بود تا در ایام امارت برادر در صنهاجه در جایى که آن را فجالفرس مى‌گویند در سال 220 هـق از دنیا رفت و در فاس به خاک سپرده شد. عمر بن ادریس ثانى جد حمودیان است که در اندلس به جاى بنىامیه حکومت کرد. امیر محمد بن ادریس ثانى حوزه فرمانروایى عمر را به پسرش على بن عمر واگذاشت. امیر محمد هفت ماه پس از برادر خود عمر، در سال 221 هـق در گذشت. وی به هنگام بیمارى پسر خود على را به جاى خود نهاد.
علی بن محمد بن ادریس
علی بن محمد بن ادریس در این هنگام نه سال داشت. وزراء و اطرافیان او از عرب و اوربه و دیگر بربرها زمام امور را به دست گرفتند و با او بیعت کردند. على بن محمد بن ادریس در سال 234 هـق پس از سیزده سال فرمانروایى در گذشت..[11]
انقراض و سقوط دولت ادریسیان
پس از در گذشت او برادرش یحیى بن محمد، زمام حکومت ادریسیان را در دست گرفت، و بعد از او فرزندش یحیى به حکومت رسید . این مرد روش بسیار زشتى با مردم داشت و لذا مردم علیه او دست به شورش زدند، و ناچار یحیى به اندلس فرار کرد، و عبدالرحمن بن ابى سهل فرمانده شورشیان زمام امور فاس را در دست گرفت.
یحیى چهارم
پس از کشته شدن یحیى سوم، یحیی چهارم به حکومت رسید و ایشان از بهترین امراى خاندان ادریسى بود و به عدل و انصاف با مردم خود مشهور بود. در اواخر قرن سوم که نفوذ فاطمیان در آفریقا گسترش پیدا کرد، قدرت ادریسیان رو به ضعف نهاد تا سرانجام در سال 300 هـق، این کشور به دست فاطمیان سقوط کرد و پس از مدتى حکومت ادریسیان، بین فاطمىها و اموىها تقسیم شد و قسمت شرقى مراکش در دست فاطمىها و قسمت غربى آن ، به دست اموىها اداره شد.[12]