قسامه، ادّله اثبات، بيّنه، يمين، حكم امضايي، حكم تأسيسي، لوث
نویسنده : اصغر رسولي آذر
قسامه (به فتح قاف و بدون تشدید) در لغت به معنای زیبایی، لطافت و خوش ترکیبی و نیز به معنای سوگندها و سوگندخورندگان آمده است.
فقها معمولاٌ به تعریف اصطلاحی قسامه نپرداخته‌اند بلکه موارد کاربرد و شیوه اجرای آن را تبیین و تشریح کرده‌اند. «قسامه شیوه‌ای است که با استفاده از آن در موارد وجود لوث، مدعی علیه یا خویشان ذکور نسبی او می‌توانند با سوگند خوردن، موجب محکومیت یا برائت کسی از اتهام ارتکاب جنایت، شوند»
رابطه قسامه با سایر ادّله اثبات
طبق قاعده کلی «البیّنه علی المدعی والیمین علی من انکر» و به مقتضای اصل برائت اگر کسی اتهامی بر دیگری وارد کند موظف است برای اثبات ادعای خود دلیل ارائه کند ولی درمورد قتل و جرح با وجود لوث (قرائن و نشانه‌هایی که موجب ظنّ قاضی به صدق ادعای مدعی می‌شود) و نبودن بیّنه، مدعی میتواند با قسامه که ابتداءً متوجه اوست ادعای خود را اثبات کند بنابراین قسامه استثنای قاعده فوق الذکر می‌باشد و مهمترین دلیل این استثنا،روایات فراوانی می‌باشد که بیانگر اختلاف حکم در دماء با حکم در اموال است به عنوان نمونه روایت ابوبصیر از حضرت صادق (ع) است که فرمود:«خداوند در خون‌های شما برخلاف اموالتان حکم نموده است. در مورد اموالتان حکم نموده است که بیّنه وظیفه مدّعی و سوگند وظیفه مدعی علیه است در حالیکه در مورد خون‌های شما حکم کرده است که بیّنه بر مدعی علیه و سوگند وظیفه مدعی است این به خاطر آن است که خون مسلمان پایمال نشود» بنابراین قسامه در موارد نبود سایر ادّله اثبات و با تحقق لوث صرفاٌ در اتهام به قتل و جراحات میتواند مستند حکم دادگاه قرار گیرد.
آیا قسامه از احکام تأسیس اسلام است؟
در اینکه آیا قسامه قبل از اسلام وجود داشته است و اسلام آن را پذیرفته است (حکم امضایی) یا اینکه از احکام تأسیسی اسلام است و سابقه‌ای نداشته است اختلاف است در روایتی آمده است که ابوبصیر می‌گوید از امام صادق (ع) از زمان تأسیس قسامه پرسیدم امام فرمود:« کان من قبل رسول الله...» قائلین به تأسیس بودن قسامه واژه قبل را به کسر قاف و فتح با (قِبَل) می‌خوانند و مدعی میشوند قسامه را پیامبر (ص) وضع کرد و قائلین به امضایی بودن آن واژه قبل را به فتح قاف و سکون با (قَبل) می‌خوانند و می‌گویند قسامه قبل از اسلام وجود داشته است.
فلسفه تشریع قسامه
زراره از امام صادق (ع) روایت می‌کند که فرمود «همانا قسامه برای حمایت [احتیاط] مردم قرار داده شده است تا اینکه هرگاه فاسقی بخواهد کسی را بکشد یا او را ترور کند بطوری که کسی او را نبیند از قسامه بترسد و از قتل خودداری کند».
بنابراین تشریع قسامه مبتنی بر بازدارندگی از ارتکاب جرم و جلوگیری از بزه دیدگی است در شرایطی که ادّله اثباتی دیگر به لحاظ تدابیر همه جانبه و پنهان‌کاری‌های مرتکب در دسترس نمی باشند.
اعتبار لوث در قسامه
صاحب جواهر در این باره می‌نویسد «اگر چه در نصوصی که بدست ما رسیده ]واژه] لوث را نیافتیم ولی شکی در اعتبار لوث در قسامه نزد ما وجود ندارد» برخی دیگر نیز علاوه بر تمسک به ظهور روایات باب قسامه به بداهت و حکم عقل استناد کرده‌اند «به این معنا که اگر لوث در قسامه معتبر نباشد پس چه باید کرد؟! آیا هر که را مدعی متهم کرد با پذیرفتن قسم او فوراٌ بدون حصول لوث قصاص کنیم؟! آیا این امر پذیرفتنی است؟!»
در مورد تعداد قسم و قسم خورندگان در انواع قتل و جراحات مختلف و نیز اطلاعات تکمیلی دیگر به مواد 239 تا 256 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370 با اصلاحات و الحاقات بعدی مراجعه کنید