نويسنده: اميرحسين محمديان
يکي ازدغدغه هاي هميشگي جامعه ايماني همواره اين است که چرا دعاهايمان به هدف اجابت نمي رسد. نوشتار حاضر در مقام بيان اين مطلب است که عوامل و موانع استجابت دعا را از منظر آموزه هاي وحياني تشريح نمايد.
در اهميت دعا همين قدر کافي است که خداوند در قرآن به پيامبر مي فرمايد: «بگو: پروردگارم، براي شما ارجي قائل نيست اگر دعاي شما نباشد...» (فرقان 77)
آري؛ محبوب ترين اعمال نزد خدا دعا کردن است. (كافي، ج 2، ص 468) خداوندي که ابراهيم، خليل خود را از آن جهت به خوبي ياد مي کند، و مي ستايد که «بسيار دعا کننده» بود (هود 75) و او دعا را شفاي هر دردي قرار داد، و در پرتو دعا بلاهاي زيادي را از ما دور مي‌کند. (كافي، ج 2، ص 470)
با توجه به آيات قرآن و روايات اهل بيت(ع) براي استجابت دعا مي طلبد که دو نوع فعاليت داشته باشيم:
اول اينکه کوشش کنيم تا دعاي ما به اجابت نزديک شود. [يعني ببينيم چه چيزهايي زمينه استجابت دعا را فراهم مي کند]
دوم اينکه از اعمالي که مانع استجابت دعا مي شود پرهيز کنيم.
عوامل استجابت دعا
با توجه به محدوديت مجال؛ برخي از اهم اين راهکارها را ذکر مي کنيم:
- ايمان به خدا و اينکه باور داشته باشيم که همه امور به دست اوست و تا او نخواهد هيچ خير و شري از ما دور يا به ما نمي رسد؛ از اين روي خداوند مي فرمايد: «ادعوني استجب لکم» (غافر 60)
مفسرين مي گويند از آيه استفاده مي شود که از اين روي خداوند مي فرمايد: [«مرا» بخوانيد [و اميد به ديگران نداشته باشيد] تا دعايتان مستجاب شود].
در روايت آمده: که هرگاه يکي از شما اراده کرد که از خداوند چيزي بخواهد و دوست داشت تا دعايش مستجاب شود، بايد از همه مردم «نااميد» شود و فقط به او «اميدوار» باشد پس هرگاه اين حالت را خداوند در قلب او ديد هرچه او بخواهد خداوند به او عطا مي کند. (وسائل ج 7، ص 143)
پس چنين نباشد که ما خداوند را بخوانيم در حاليکه چشم به دست ديگران بدوزيم و به غير او اميدوار باشيم.
- حسن ظن و اعتماد به خداوند
در همين رابطه از پيامبر(ص) نقل شده:
باب دعا به روي هيچ کس باز نمي شود مگر اينکه خداوند باب استجابت را هم باز خواهد کرد، پس هرگاه توفيق دعا پيدا کرديد کوشش کنيد و خسته نشويد چرا که تا زماني که شما از دعا کردن خسته نشويد خداوند از عطاکردن خسته نمي شود. (وسائل، ج 7، ص 28)
پس هرگاه دعا کرديم «حسن ظن و اعتماد» داشته باشيم که خداوند مستجاب مي کند و اميدوارانه دعا کنيم.
- حضور قلب
موقع دعا حضور قلب داشته باشيم و با تمام وجود از او درخواست کنيم چرا که حکايت شده: دعايي که با بي توجهي و بدون حضور قلب باشد خداوند مستجاب نمي کند. (كافي، ج 2، ص 473)
- توسل به اهل بيت(ع)
راهي که همه اولياء خدا و خوبان عالم از آن استفاده مي کنند و حتي اهل بيت(ع) هم مثل امام صادق(ع) بهترين چيزي که در دعا بر آن اصرار داشتند، درخواست از خدا به حق «خمسه طيبه» بوده است. (وسائل، ج 7، ص 98)
به ويژه توسل به امام زمان(ع) بسيار مهم است چرا که در دعاي ندبه مي خوانيم: «اين باب الله الذي منه يوتي اين وجه الله الذي اليه يتوجه الاولياء»؛ «کجاست آن درگاه خدايي که از آنجا به سوي خدا روند؟ کجاست آن آئينه خدايي که به سويش توجه کنند اولياء؟»
- تکرار و پافشاري در دعا
از امام باقر(ع) نقل شده: هيچ بنده اي در حاجت خود اصرار و پافشاري نمي کند مگر اينکه خداوند دعاي او را مستجاب مي کند. (وسائل الشيعه، ج 7، ص 55)
- صلوات
يکي ديگر از امور مؤثر صلوات بر پيامبر و اهل بيت او، قبل، وسط، و بعد از دعاهاست چرا که فرمودند: خداوند کريم تر است از آن که قبل و بعد دعا را مستجاب کند ولي خود آن را مستجاب نکند. (كافي، ج 2، ص 494)
- دل شکستگي و منقلب شدن و گريه در موقع دعا
امام صادق(ع) فرمود: هرگاه، اشک چشمت جاري شد و بدنت لرزيد پس آگاه باش که در آن موقع حاجتت برآورده شده است. (وسائل، ج 7، ص 73)
- توجه به زمان استجابت دعا
دعا در زمان هايي که وعده داده شده به اجابت نزديک تر است مانند:
الف. موقع اذان ظهر
ب. بعد از هر نماز
ج. قبل از غروب
د. سحرگاه
ه. شب جمعه
و. موقع نزول باران
ز. در نماز وتر (نافله شب)
ح. به هنگام قرائت قرآن
ت. وقت اذان
ي. موقع ريخته شدن خون شهيد
ک. شب قدر و شب هايي مانند آن مثل شب عيد فطر و قربان و روز عرفه.
- توجه به مکان هاي استجابت دعا
دعاکردن در مکان هاي شريف به اجابت نزديک تر است مثل دعا در مسجد يا حرم هاي اهل بيت(ع) مخصوصاً زير بقعه سيدالشهداء(ع).
- صدقه
صدقه دادن قبل از دعا نيز در فراهم شدن مقدمات استجابت مؤثر است؛ چنانچه از امام صادق(ع) حکايت شده: پدرم هر گاه حاجتي داشت موقع زوال خورشيد(ظهر)، اول صدقه مي‌داد، بعد عطر استعمال مي کرد و به مسجد مي رفت و حاجت خود را طلب مي کرد.
- بلندکردن دست ها به هنگام دعا
چنانچه سنت رسول خدا(ص) هم بوده است و حکايت شده خداوند متعال به حضرت موسي(ع) چنين سفارش مي کند:
اي موسي ذليلانه دست هايت را به سوي من بلند کن همانطور که بنده ها در برابر مولاي خود انجام مي دهند که هرکس چنين کرد حتماً مورد رحم من قرار مي گيرد. (وسائل الشيعه، ج 7 و ص 113)
- حضور در جمع مؤمنين و دعا کردن
از امام صادق(ع) نقل شده: هيچ جماعت چهل نفري نيستند که دعا کنند مگر اينکه خداوند دعايشان را مستجاب مي کند و ... (كافي، ج 2، ص 487) و خود ايشان هم به هنگام مشکلات زن و فرزندان را جمع مي کرد و دعا مي کرد و آنها آمين مي گفتند. (كافي، ج 2، ص 487)
- به صورت جمع دعا کردن و نه فقط براي خود دعا کردن [بلکه به فکر ديگران هم باشيم]
از پيامبر اکرم(ص) روايت شده: «اذا دعا احدکم فليعم فانه اوجب للدعاء»
هرگاه شخصي از شما دعا کرد پس به صورت جمع دعا کند، چرا که براي همه خواستن، دعا را به استجابت نزديک تر مي کند. (كافي، ج 2، ص 487)
- دعا براي ديگران
در اين زمينه روايات و تأکيدات فراواني رسيده است چنانکه حضرت زهرا(س) نيز شب تا به صبح را به عبادت و در حال دعاي به ديگران مي گذراند و مي فرمود: «الجار ثم الدار» «اول همسايه بعد خودمان». (وسائل الشيعه، ج 7، ص 113)
و در روايات فراواني نقل شده که دعاي به ديگران از جمله دعاهايي است که خداوند وعده استجابت آن را داده (كافي، ج 2، ص 509) و چندين برابر آن دعا را در حق خود دعا کننده مستجاب مي کند. (كافي، ج 2، ص 508)
- دعاي پدر و مادر
يکي از دعاهايي که به استجابت نزديک است دعاي والدين به فرزندان مي باشد. (بحارالانوار و امالي شيخ طوسي، ص 541 – 280)
ان شاء الله با نيکي به پدر و مادر و درخواست خاضعانه از آنها خود را از دعاي آنها بهره مند کنيم.
- استغفار و اقرار به گناه
يکي از مسائلي که در استجابت دعا مؤثر است طلب بخشش از خداوند و اقرار به گناهان مي باشد. (بحارالانوار، ج 22، ص 318)
- ستايش خداوند
در روايات و دعاهايي (مانند دعاي كميل، ابوحمزه ثمالي و...) که از اهل بيت(ع) رسيده اين مطلب را به طور عملي به ما آموزش مي دهند که قبل از دعا و طلب حاجت، شکر نعمت هاي الهي را بجا آوريم و به خاطر نعمت هايي که خداوند به ما داده از او تشکر کنيم و خداوند را با اسماء و صفاتش ستايش کنيم و بعد طلب حاجت کنيم.
و در روايتي از امام صادق(ع) به اين ترتيب سفارش شده است:
«اول مدح خداوند متعال، سپس اقرار به گناهان [و طلب بخشش]، و آنگاه خواستن حاجت.» (بحارالانوار، ج 22، ص 318)
- خواندن اسماء خداوند با آن معاني بلند و دلنشين قبل از دعا
از امام صادق(ع) روايت شده: هرکس ده مرتبه «يا الله » و «يا رب» بگويد به او لبيک گفته مي شود و از حاجت او مي پرسند. (وسائل الشيعه، ج 7، ص 85) و همچنين: هرکس هفت مرتبه بگويد: «يا ارحم الراحمين» خداوند به او مي گويد: آري من «ارحم الراحمين» هستم حاجت خود را درخواست کن. (وسائل ج 7 ص 88)
- بندگي و اطاعت خدا
هرچه خدا را بيشتر بندگي کنيم، خدا هم بيشتر به ما لطف مي کند. «من کان لله کان الله له» «هرکه براي خدا بود خدا هم براي اوست.» لذا پيامبر اکرم(ص) بيان شيرين و پر معنايي در همين رابطه به ابوذر دارند: ابوذر! وقتي انسان مطيع و بنده باشد، به اندازه نمکي که به غذا مي زنند، دعا کافي است تا به مرادت برسي. (وسائل ج 7، ص 85)
و همچنين از امام صادق(ع) حکايت شده: «هرکس مستجاب شدن دعايش خوشحالش مي کند پس کسب و کارش را حلال کند.» (وسائل ج 7، ص 84)
موانع استجاب دعا
- گناه، مهم ترين مانع استجابت دعا
چنانچه از امام باقر(ع) روايت شده: «گاهي بنده اي به درجه اي مي رسد که بناست دعايش به زودي يا آينده نزديک مستجاب شود ولي گناهي از او سر مي زند، آنگاه خداوند به ملائکه خطاب مي کند: حاجت او را برآورده نکنيد چرا که او متعرض سخط من شد و مستحق محروميت. (وسائل ج 7، ص 145)
و امام سجاد(ع) برخي گناهاني که مانع استجابت دعاست را چنين بر مي شمارند: (عدة الداعي، ص 214)
- نيت بد داشتن 2. بد طينتي 3. نفاق 4. عقب انداختن نمازهاي واجب تا بعد از وقت
- شک داشتن به ولايت اهل بيت(ع)
(بحار ج 75، ص 311)، مانع ديگر استجابت دعا
- ظلم به ديگران
خداوند به حضرت عيسي(ع) فرمود: به مردم بگو دعاي کسي که به ديگران ظلم کرده را مستجاب نخواهم کرد. (عدة الداعي، ص 66)
يادآوري ها: در پايان براي تکميل بحث توجه به چند نکته لازم است:
- دعايي که با حکمت خدا يا مصلحت ما منافات دارد مستجاب نمي شود:
از خداوند حکيم در حديث زيباي قدسي حکايت شده: اي بندگان من در آنچه به شما امر کرده ام عبادت و بندگي مرا انجام دهيد و مصالح خود را به من ياد ندهيد، چرا که من عالم ترين به مصالح شما هستم و نسبت به مصالح شما بخل نمي ورزم. (تنبيه الخواطر، ص 350)
- آنچه از روايات به دست مي آيد اين است که ممکن است دعاکننده به همان حاجت مورد نظر خود نرسد ولي به هرحال دعاي او اثرات ديگري خواهد داشت.
از اين رو از رسول خدا(ص) حکايت شده: هيچ دعايي اجابت نمي شود (در صورتي که گناه و قطع رحم درخواست نکند) مگر اينکه خدا يا همان درخواست را در دنيا به او مي دهد يا در آخرت براي او مستجاب مي کند يا گناهان او را به اندازه همان دعا مي آمرزد. (وسائل، ج 7، ص 27)
و از حضرت اميرالمؤمنين علي(ع) روايت شده: چه بسا چيزي را از خدا درخواست مي کني ولي همان را به تو نمي دهد بلکه بهتر از آن را به تو مي دهد. (غررالحكم، ص 193، ح 3765)
يا در حديثي از پيامبر اکرم(ص) مي خوانيم: وقتي شما دعا مي کنيد يا همان زمان به شما مي دهند يا موکول به آينده مي کنند و يا به ازاي دعاي تان بلا و مشکلي را از شما دور مي‌کنند. (وسائل، ج 7، ص 27)
از امام صادق حکايت شده: «گاهي بنده اي که دوست خدا باشد براي مشکل خود دعا مي‌کند پس به مَلَک مخصوص آن امر مي شود حاجت بنده من را برآورده کن ولي عجله نکن چرا که من دوست دارم صدا و صوت بنده خود را بشنوم؛ و گاهي هم بنده اي که دشمن خداست دعا مي کند و به ملک مخصوص گفته مي شود حاجت او را برآورده کن و عجله هم بکن چرا که من کراهت دارم صداي او را بشنوم. آنگاه حضرت فرمودند: در حاليکه مردم مي‌گويند: به اين دشمن خدا به خاطر ارزشي که داشت عطا شد و به آن ديگري به خاطر بي ارزشي او عطا نشد.» (وسائل، ج 7، ص 62) «يعني حکمت آن را نمي دانند و قضاوت بيجا مي کنند».
- انسان بايد در راستاي همان دعايي که کرده تلاش و کوشش کند و گرنه دعاي او مستجاب نخواهد شد.
از حضرت اميرالمؤمنين(ع) نقل شده:
«الداعي بلاعمل کالقوس بلاوتر»؛ «دعاکننده اي که بدون عمل است مثل کمان بدون چّله [زه] مي باشد. (غررالحکم، ص 193، ح 3767)
و همچنين در روايات آمده: شخصي که در خانه نشسته و از خدا درخواست رزق مي کند خدا دعاي او را مستجاب نمي کند. (كافي، ج 2، ص 511)
انسان سعي کند چه در موقعي که مشکل و ناراحتي دارد و چه موقعي که مشکل ندارد، هميشه در درگاه خدا نداي نياز سر دهد و دعا کند، تا دعايش در موقع گرفتاري زودتر مستجاب شود.
از امام صادق(ع) حکايت شده: «ان الدعاء في الرخاء يستخرج الحوائج في البلاء» دعاکردن در موقع راحتي و خوشي باعث مي شود در موقع گرفتاري حاجت ها زودتر برآورده شود. (كافي، ج 2، ص 472)
روزنامه كيهان، شماره 21592 به تاريخ 17/1/96، صفحه 8 (معارف)