پروژه ناتمام مدرنیته

در نگاه پست مدرن هیچ طرح مثبت و نگاه صحیحی پیرامون اخلاق وجود ندارد. برای مثال ریچارد رورتی در سودای آن بود که حساب چیزهای مورد علاقه خود را از چیزهایی که سست و متزلزل به نظر می آید، جدا کند
اساسی ترین نقدی که بر تمدن امروز وارد است، نقد تنزل منزلت انسان و غروب اخلاق و معنویت در مدرنیته است
مقدمه: یکی از مهمترین بحران هایی که امروزه دامنگیر مدرنیته شده است، مسئله بحران هویت، اخلاق و رفتار انسانی است. به عبارت دیگر از جمله مسائل اصلی مدرنیته مسئله از خود بیگانگی در اخلاق است، هرچند عنوان از خودبیگانگی و بحران هویت مانند هر واژه و اصطلاح علوم انسانی به اشکال مختلف تعریف شده و هر متفکر براساس جهان بینی خاص خود با تکیه بر تصور خاصی که از انسان دارد، این واژه را متناسب با آن تصور و انتظار خاص تعریف و تفسیر کرده است. اگر در غرب و دوران مدرنیته نیهیلیسم و بحران های اخلاقی ای که به وجود می آورد را بپذیریم، باید گفت که اگر بشر براثر این نحوه نگاه و رفتار خود را نابود نکند و بتواند این دوران را پشت سر بگذارد، شاید نظام اخلاقی دیگری پیدا شود که جهانگیر باشد.
یکی از مفاهیم مهمی که مدرنیته با خود به همراه دارد مفهوم بشری Humanite است؛ پیش از آنکه مفهوم انسان و انسانیت به حوزه های فرهنگی، قومی محدود بود یعنی هر قوم و قبیله ای فرهنگ خاص خودر ا مصداق انسانیت می دید و بقیه انسان ها را از این مصداق بیرون می دانست، برای مثال دنیای مسیحی خود را مصداق کامل مفهوم انسانیت و تنها مخاطب خداوند می دید، چرا که مسیحی بود. جهان های فرهنگی دیگر نیز این گونه هستند. امروزه یکی از مشکلات تاریخ جدید غرب این است که معنای اخلاق در آنها گم شده است.
همه فیلسوفان غربی در پی نوشتن اخلاق بودند، دکارت می خواست کتاب اخلاق بنویسد و ننوشت. حتی اسپینوزا اسم کتاب مابعدالطبیعه خود را اخلاق گذاشت و سودای تدوین اخلاق او را رها نمی کرد، چنان که این سودا دکارت را نیز رها نکرده بود. البته کانت که در زمره بزرگترین فیلسوفان دنیای غرب است، کتاب اخلاق نوشت. وی در کتاب “نقد عقل عملی” در واقع ایده آل بشر متجدد و بشر ایده آل تجدد را وصف نموده است. پس از کانت کسانی که کتب اخلاقی نوشتند، نسبتا زیاد بودند اما هیچ یک از آنها چیزی که از حد کتاب کانت فراتر بود، ننوشتند و این از عمق محتوای کتب ایشان آشکار است. البته پیروان سن توماس یا تومیست ها و بعضی از فیلسوفان اخلاق، کانت را نقد کرده اند. بنابراین در غرب یک کتاب اساسی اخلاق وجود دارد که آن هم متضمن وصف بشر ایده آل مدرن است؛ این همان کتاب است که مقدمه طرح “روان مطلق” هگل شد. آنچه می توان به صراحت بیان کرد این است که با دائرمدار شدن آدمی مرجع اخلاق نیز آنچنان که در کانت هم دیده می شود، باید بشر باشد ولی از سوی دیگر مراجع و میزان خیرعین خیر است و بشر را نمی توان عین خیر دانست. در حقیقت مشکل اخلاق غرب در اومانیسم و سوبژکتیویته است؛ یعنی وقتی بشر میزان خوب و بد و درست و نادرست می شود مشکل به وجود می آید.
بنابراین قول، اخلاق در تاریخ غرب، همچنان دستخوش بحران بوده است. شاید در بحران به آینده بشر توجه شده باشد اما هنوز نمی توان گفت که در آینده اخلاق چه خواهد شد؟
امروزه پست مدرن و حتی مدرنیته در وصف بشر متجدد و اخلاق جدید بیشتر نظر منفی دارند. اصولانظر پست مدرن نظر منفی است، زیرا این تفکر نقد تفکر و تاریخ غربی است. قهرا آنها اخلاق غربی را نیز وقتی تفسیر می کنند که آن را به اصولی که در تاریخ غرب وجود دارد بر می گردانند. وقتی کسی مانند میشل فوکو، زندان، حبس و بیمارستان را نشانه قدرت و وسیله ای برای اعمال قدرت می بیند، همه چیز در نظر او به آن باطن یعنی قدرت باز می گردد.
بنابراین در نگاه پست مدرن هیچ طرح مثبت و نگاه صحیحی پیرامون اخلاق وجود ندارد. برای مثال ریچارد رورتی در سودای آن بود که حساب چیزهای مورد علاقه خود را از چیزهایی که سست و متزلزل به نظر می آید، جدا کند؛ وی با توجه به اینکه بنیادهای فلسفی عالم جدید سست شده است دموکراسی را از آن بنیاد جدا می کند. تمام این بحران هویت و از خود بیگانگی که حاصل عدم تبیین صحیح گفتارهای انسانی در جامعه غربی است، حاصل نگاه انسان محوری و حاکمیت لیبرالیسم بر اندیشه های آنهاست.
مدرنیته یا نسبیت گرایی مادی: بنابراین اساسی ترین نقدی که بر تمدن امروز وارد است، نقد تنزل منزلت انسان و غروب اخلاق و معنویت در مدرنیته است که موضوع بحث این نوشتار را در بر می گیرد.
مدرنیته دارای یک دستگاه تولید، یک دستگاه توزیع و یک دستگاه مصرف است.
“نظام مفاهیم” یا نظام تولید در مدرنیته: دستگاه تولید در مدرنیته “نظام مفاهیم” است که آن هم عمدتا براساس روش علوم می چرخد. روش علوم در مدرنیته حسی است و پیشفرض ها و راندمان را نیز حسی لحاظ می کند لذا مدرنیته با قوانین عالم محسوس سروکار دارد. براین اساس مفاهیم آن نیز مفاهیمی کاربردی است که کارآمدی آن مفاهیم هرچند در یک منطقه منسجم قابل تعریف عرضه نمی شود، لکن دارای طبقه بندی منطقی نسبی و دارای تاثیرگذاری و تاثیرپذیری از یکدیگر هستند؛ برای مثال علوم پایه نسبت به علوم انسانی کهس طرح مسائل و حل آنها را به عهده دارد، نقش فروع اعتقادات را ایفا می کند. بنابراین علوم انسانی نسبت به علوم تجربی در جایگاه تبعی قرار می گیردیعنی اگر ما علوم پایه را متناظر با اصل قرار دهیم، علوم انسانی متناظر با علوم تجربی کاربرد فروع در مسائل یعنی در جزئیات دارد؛ یعنی در علوم تجربی انسان دقیقا مادی تعریف شده و می گوییم که انسان موجودی است که به فلان مقدار کالری نیاز دارد که این مقدار کالری اگردر محیط جذب دفع و رشد سلولی مناسب در ارتباط با سایر ناهنجاری ها باشد جذب نشده و به درد کلیه، معده و... مبتلامی شود؛ یعنی شیمی حیاتی، حیات را به عنوان حیات قابل کنترل مادی می شناسد. پیدایش معنویت، هوش و حافظه و تقویت و تضعیف آنها و به طور کلی تعصبات و... را کاملامادی تعریف می کند و در نهایت برای آن نیز قاعده و قاعده مندی طرح کرده و به بخش علوم انسانی ارائه می دهد. مهم تر از همه کارهایی که انجام می دهد این است که برای محاسبه حرکت خود دهه هایی را تعیین می کنند و پس از یک مقطع لازم می بیند که برای امور متعدد داد و ستد، بازار مصرف، بازار تولید و... نظام آموزشی واحدی را که شامل یک طبقه بندی و مرتبه بندی اطلاعات درست می کنند، یعنی می گویند باید نظام مفاهیم ما معلوم باشد تا براساس آن بدانیم که در هر مرحله چه نحو ترکیبی از چه نوع اطلاعاتی لازم است انجام گیرد و چه موقع به آن اطلاعات عمومی و چه موقع اطلاعات کارشناسی و چه موقع اطلاعات تخصصی گفته می شود. حال این نظام مفاهیم که طبقه بندی عمومی آنها انجام پذیرفته، مورد پذیرش جهانی قرار گرفته است، به نحوی که اگر کسی درس بخواند و صاحب مدرک دیپلم یا فوق دیپلم، لیسانس یا فوق لیسانس و یا دکترا شود، در هر جای دنیا مدرک و مرتبه تحصیلی او مورد پذیرش است. از طرف دیگر به وسیله شاخصه های خاص، موسسات آموزشی جهان ارزش گذاری می شود که براساس آن مشخص می شود که شخص در کدام دانشگاه و در کدام کشور درس خوانده و چه علوم و فنونی را دیده، همه این شاخصه ها به صورت رسمی ثبت شده است، به طوری که اکنون بریعموم مراکز علمی جهان قابل تعریف است که فردی از فلان دانشگاه و در فلان سطح از چه مقدار کارآمدی و توانایی برخوردار است؟ همه این موضوعات نظام مفاهیم یا نظام تولید در مدرنیته را در بر می گیرد.
ساختار اجتماعی یا نظام توزیع مدرنیته: نظام توزیع در مدرنیته “ساختارهای اجتماعی” است، بدین معنی که انسانها بر طبق مرتبه ای که اطلاع یافته اند، منصب واگذار شده و توزیع اختیار می شود؛ یعنی به آنها حق تصمیم سازی و تصمیم گیری داده می شود و از این طریق هماهنگی ارتباطات انسانی را به عهده می گیرند. نظام توزیع، سرپرست و عهده دار نظام روابط انسانی در عینیت است؛ یعنی رفتار انسانها در شئون مختلف، اعمال حق و اختیار تحقیر و تجلیل و تشخیص درباره آنها زیر بلیت نظام توزیع یا ساختارهای اجتماعی قرار می گیرد. به عبارت دیگر در نظام توزیع مدرنیته، انسان در انجام رفتارهای شخصی آزاد است، می تواند هرقدر که بخواهد نماز بخواند، روزه بگیرد، قرآن تلاوت کند، اما در انجام یا عدم انجام اعمال اجتماعی آزاد نیست؛ یعنی فرد اگر مصرف کننده برق است باید فیش برق را به نحوی که مقرر کرده اند، بپردازد واگر در کار مدیریت برق مشغول است، روزه باشد یا نباشد، قرآن بخواند یا نخواند، باید با مشتری های اداره برق به همان گونه که مقرر شده سلوک نماید و اگر از مهندسین تولید برق است باید قواعد فنی و تخصصی را در کار خود رعایت کند. بنابراین هرگونه رفتار فرد در گردش ارتباطات و رفتار اجتماعی باید در قالب های تعیین شده قرار بگیرد. پس می توانیم بگوییم که بخش تولید برای بخش های توزیع،انسان های کارآمد تولید می کند و از طریق اختیار و وظیفه اجتماعی توزیع می گردد. حال این سوال مطرح است که اعمال این وظیفه و اختیار چه ثمره واثراتی دارد؟
“نیاز و ارضای جدید” یا نظام مصرف در مدرنیته: این نظام توزیع، تولید، امکان ارضا و تولید محصول را در پی دارد، البته نه فقط محصول بلکه نیاز و ارضا هر دو را تولید می کند. حال نیاز و ارضا اگر به صورت اجتماعی تولید شد، ممکن است در ابتدا تخلف از آن ممکن باشد، ولی به تدریج تخلف از آن مشکل می شود به طوری که کم کم تخلف ناپذیر می گردد؛ یعنی ضرورت و امتناع عینی را لااقل برای گرایش غالب 70درصد ایجاد می کند واحیانا در برخی از موارد مخالفت عملاممکن نیست؛ یعنی اکنون اگر اصرار بورزیم که فاصله منزل تا اداره را از ماشین استفاده نکنیم و یا اینکه بگوییم معلوم نیست که این جاده ها غصب نباشند و از این جاده ها عبور نکنیم، کار هرگز انجام نمی پذیرد و یا وقتی انجام می پذیرد که زمان آن گذشته است. مدل شهرسازی، زندگی و ارتباطات اجتماعی اکنون به گونه ای است که انسان را مجبور می کند از مدرن ترین وسایل برای پیشبرد کار خود استفاده کند. این بدان معنی است که در حرکت مدرنیته زبان اجتماعی عوض می شود و ادبیات جامعه و ارتباطات تغییر می کند، وقتی زبان اجتماعی تغییر کرد، مفهوم مجاری حس و مجاری سنجش نیز تغییر می یابد. آنگاه قلب واخلاق در بستری زندگی کرده و پرورش می یابد که تحریکات، سنجش ها و محاسبات آن کاملامادی است.

جدیدترین ها در این موضوع

اهمیت شعار سلاح هسته‌ای ندادن در اذهان عمومی

در تقابل ایران با اسرائیل و آمریکا، همیشه گزینه حمله اتمی چالش‌برانگیز بوده و هست. عده‌ای می‌گویند: وقتی آمریکا و اسرائیل به عنوان دشمن اصلی ما سلاح اتمی دارند و تجربه نشان‌داده، اگر لازم شود هیچ تعارفی در استفاده از آن ندارند، پس ما هم باید سلاح اتمی داشته باشیم. 12 اسفند 1402, 3:49

باغ خسروشاهی

کی از شبهاتی که در سال‌های اخیر سبب تحریف امام در ذهن نسل جوان شده است این ادعا است که برخی می‌گویند امام در باغ‌های بزرگ و مجلل اطراف جماران زندگی می‌کردند و بااین‌وجود در رسانه‌ها به مردم یک‌خانه کوچک و ساده به‌عنوان محیط زندگی ایشان نمایش داده می‌شد 12 اسفند 1402, 3:24