کشاورزی و زمینداری در غرب ایران

قدرت بلامنازع در غرب ایران، ایلات و عشایر بودند و جوامع کوچک کشاورزی زیر سیطره شیوه‌های تولید عشایری قرار داشتند. شیوه تولید کشاورزی در غرب ایران مبتنی بر کوچ‌نشینی بود و این پدیده با شرایط جغرافیایی و اقلیمی غرب ایران انطباق داشت (منظور از غرب ایران در این پژوهش مناطق ایلام، لرستان و کرمانشاه است). از مشروطه به بعد به موازات عدم حمایت دولت از نظام ایلی و سرکوب ایلات و عشایر در دوره پهلوی اول کشاورزی از زیر یوغ خوانین رها شد. در دوره پهلوی اول این دید شکل گرفت که کشاورزی می‌تواند پایه توسعه کشور قرار گیرد. بنابراین برنامه کلان ادغام شیوه تولید عشایری در شیوه تولید کشاورزی معروف به اسکان عشایر با سرکوب قهرآمیز جامعه عشایری در غرب ایران به اجرا درآمد. این برنامه با هدف توسعه کشاورزی موفقیت چندانی به دست نیاورد.

برخلاف نظام فئودالیسم اروپایی که زنان حق هیچ‌گونه مالکیتی نداشتند در نظام ارباب رعیتی ایران زنان ارباب و مالک بودند. قبل از این پژوهشگران متعددی مانند خانم لمبتون، محمدرضا سوداگر، احمد اشرف، فرهاد نعمانی، اریک هوگلاند و دیگران که به موضوع کشاورزی و نظام مالکیت زمین در ایران پرداخته‌اند، اما اشاره‌ای به اربابان زن نکرده‌اند. این پدیده ویژگی خاص نظام ارباب رعیتی در ایران و شاید در حوزه جهان اسلام است و یکی دیگر از تفاوت‌های بنیادی نظام ارباب رعیتی را با فئودالیسم غربی آشکار می‌کند. در نظام مالکیت زمین در غرب ایران قدرت معیار مالکیت بود. بهره‌برداری از زمین به شکل غصبی برای فرد قدرتمند مجاز بود. پس از تیول زمین خالصه، سلطنتی، تعویضی، اربابی و ... از مهم‌ترین اقسام مالکیت زمین در غرب ایران بود. پس از انقلاب مشروطه و الغای تیول و تسعیر (امتیازات خوانین) زمینداری (بزرگ مالکی) در ایران به نظام مالکیت زمین (مالکیت خرد) تغییر مسیر داد. در همین راستا ساختمان نظام ارباب رعیتی در چند مرحله به لرزش درآمد و سقوط کرد. لغو تیول و تسعیر، ادغام و اسکان عشایر، مارکسیسم و بالاخره اصلاحات ارضی مهم‌ترین کوبه‌هایی بود که یکی پس از دیگری بر پیکر فرتوت نظام ارباب رعیتی فرود آمد.

عمده‌ترین منابع آب در غرب ایران باران و رودخانه‌ها است. به دلیل وجود آب به اندازه نیاز، نظام دقیق و منظمی برای بهره‌برداری از آب در غرب ایران شکل نگرفت. در نواحی مرکزی و شرق ایران برای بهره‌برداری از آب قنات بنه شکل گرفت. در غرب ایران نظام نامنظم میرآبی برای بهره‌برداری از آب رودخانه‌ها تشکیل شد. صفی‌نژاد بنه را به‌عنوان نظام بهره‌برداری از زمین معرفی کرده، این در حالی است که بنه در ابتدا نظام بهره‌برداری از آب و نه زمین بود. تجاری شدن کشاورزی و کاشت محصولات نقدینه‌آفرین سبب تغییر الگوی کشت سنتی در غرب ایران شد. تریاک، پنبه، چغندر، توتون و ... از مهم‌ترین محصولات کشت‌ورزی تجاری بود. اولین ساخت‌وسازها در مناطق ایلام و لرستان در ارتباط تنگاتنگ با تجاری شدن کشاورزی و نیاز به انبارهای ذخیره استاندارد و کارگاه‌ها و کارخانه‌ها به وجود آمد.‌ کمبود محصولات اصلی (گندم و جو)، شیوع قاچاق و تخصصی شدن دانش بهره‌برداری از زمین از جمله پیامدهای تجاری شدن کشاورزی بود.

در نظام مالیات ارضی دوره قاجاریه و پهلوی اول تسعیر مالیات یک مسأله مهم بود. تسعیر به معنای نرخ‌گذاری محصولات کشاورزی از جانب دولت یکی از امتیازات موروثی زمینداران محسوب می‌شد. مالیات زمین معمولاً به روش تسعیر پرداخت می‌شد و چون نرخ تسعیر بسیار پایین‌تر از بازار آزاد بود مالکان همیشه تا اعلام تسعیر از پرداخت مالیات خودداری می‌کردند. تسعیر یکی از معضلات نظام مالیاتی و از عوامل اصلی کاهش درآمد دولت بود. پس از انقلاب مشروطه به همراه تیول تسعیر نیز ملغی اعلام شد اما فشار مالکان، کمبود غله و عوامل دیگر دولت را مجبور کرد قانون تسعیر را به‌صورت محدود مجدداً تصویب کند. تسعیر یکی از موانع خروج مازاد تولید از روستا بود. در غرب ایران به‌دلیل بافت ایلیاتی، کمبود ساخت‌وساز، نبود انبار ذخیره غله، خرابی و صعب‌العبور بودن راه‌ها و... کشاورزی توسعه چندانی نیافت. امراض قارچی و نباتی، ملخ، آتش، باد و... از موانع بهره‌برداری بهینه از زمین بود و راه‌های مبارزه با آن برای کشاورزان مشکل بود. غارتگری و ناامنی از عوامل عمده توسعه‌نیافتگی بخش کشاورزی بود که در تار و پود فرشینه تاریخ غرب ایران بافته شده است.

منبع: گزارشی از رساله دکترای شایان کرمی با عنوان «کشاورزی و زمینداری در غرب ایران از مشروطه تا پایان پهلوی دوم»، به نقل از مردمنامه.

روزنامه دنیای اقتصاد

تاریخ: 4/7/1396