«أَوَ مَنْ كانَ مَیتاً فَأَحْییناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشی بِهِ فِی النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارِجٍ مِنْها كَذلِكَ زُینَ لِلْكافِرینَ ما كانُوا یعْمَلُونَ.»[1]
خدای متعال در این آیه نورانی، از گروهی از انسان ها یاد می کند كه آن ها را از مرگ بیرون آورده و به زندگی و حیات رسانده و برای آن ها نوری قرار داده كه زندگی آن ها در بین مردم، زندگی در نور است.
در مقابل، كسانی هستند كه در تاریكی ها غرق شدند و از این تاریكی ها بیرون نمی روند. خدای متعال درباره این دو گروه چنین می فرماید: آیا این دو دسته از انسان ها، مساوی هستند؟
هیچ انسانی نیست كه تعلق و میلی به نور، حیات و برخورداری از این دو را نداشته باشد. به تعبیر دیگر، اگر خدای متعال ما را به نور و حیات طیبه دعوت می کند، در فطرت ما نیز، میل و علاقه و تعلق به این نور و حیات طیبه را قرار داده، وگرنه اگر خدای متعال در درون ما هیچ كششی، به سوی خودش و حیات طیبه ای كه ناشی از درك ولایت خدای متعال است، قرار نمی داد، دعوت انبیا و فرستادن ایشان ثمری نداشت. هم چنان كه ما به هدایت انبیا نیاز داریم، در درون ما نیز باید میل، كشش و جاذبه ای به سمت این هدایت وجود داشته باشد، وگرنه اگر انسان هیچ نوع میلی به سمت انبیا و راه آن ها نداشته باشد، این دعوت نیز نتیجه ای نخواهد داشت. از این رو، پاسخ به این سؤال، به خاطر فطرت همه انسان ها روشن است.
ماهیت نور و حیات طیبه ای كه خدای متعال به عده ای عطا می کند، چیست؟ اولاً این تعبیر در آیه، اصلاً مجاز و استعاره نیست، بلكه ناظر به معانی حقیقی است، چرا که این حیات طیبه است که مرتبه ای از مراتب حیات است. خدای متعال، روح های متعددی در عده ای می دمد که این ارواح آن ها را به حیات و زندگی می رساند و این حیات و زندگی در آن ها، آثار و بركات خاصی دارد. از جمله این که خدای متعال مؤمنین را با این انوار، نورانی می کند و این نور پیش روی آن هاست.
نكته دومی كه اشاره شد، این بود كه این نور و حیات از طرف حضرت حق تبارك و تعالی عنایت می شود، ولی حقیقتاً این نور بندگی و حیات طیبه، به نبی اكرم اسلام (ص) و سپس به اهل بیت (ع) ایشان عنایت شده و اگر این حیات و نور بخواهد به شخص یا فرد دیگری، با هر درجه ای از كمال راه بیابد، از طریق اولیای معصوم و این چهارده نور پاك خواهد بود. در واقع، نازله ای از حیات طیبه نبی اكرم (ص) است و نوری كه در وجود ایشان قرار داده شده، بر فرد نازل می شود. از این رو، می توان گفت آن حضرت، مبدأ حیات همه عوالم است.
درباره این نكته، روایات و آیات، تعبیرها و بیان های گوناگونی دارد. گاهی مبدأ نور وجود مقدس نبی اكرم (ص)، گاه ائمه اطهار (ع) تعبیر و تفسیر شده است. گاهی اولیای معصوم به عنوان مبدأ و سرچشمه حیات معرفی شده اند و گاه به عنوان آب گوارا، ماء نعیمی است كه فطرت انسان نسبت به او تشنه است. همه معارف و حقایق از طریق این سرچشمه حیات به انسان ها نازل می شود.
وقتی خدای متعال تمثل نور خودش را بیان می کند، می فرماید تمثل این نور در مشكاتی است که درون این مشكات مصباحی است و این چراغ در زجاجه و حبابی قرار داده شده است. وقتی روایات این آیه را تفسیر می كنند، می فرمایند مشكات، قلب نبی اكرم (ص) است.
مصباح و چراغی كه خدای متعال در این قلب نورانی برافروخته، آن حقیقت نبوت كامله و معارف و علومی است كه خدای متعال به قلب حضرت نازل فرموده، سپس این معارف به صدر و سینه حضرت امیرالمؤمنین (ع) منتقل شده است. از این رو فرمود: زجاجه ای كه این مصباح و چراغ در اوست، سینه امیرالمؤمنین (ع) است. این حدیث در توحید مرحوم صدوق و روضه كافی نیز آمده است.
مبدأ انوار در همه عوالم، وجود مقدس و نورانی امام است. هم چنین مبداء حیات طیبه هم وجود مقدس امام و اولیای معصوم (ع) هستند كه در مواضع متعددی از قرآن، از وجود مقدس امام معصوم و علم او به آب نعیم وگوارا و امثال این موارد تعبیر شده است، مانند این آیه شریفه که «قُلْ أَرَأَیتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ یأْتیكُمْ بِماءٍ مَعینٍ».[2]
در روایات چنین آمده است: «أَبْوَابُكُمْ أَی الْأَئِمَّةُ أَبْوَابُ اللَّهِ بَینَهُ وَ بَینَ خَلْقِهِ[3] یا إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ یأْتیكُمْ بِماءٍ مَعینٍ قَالَ إِذَا غَابَ عَنْكُمْ إِمَامُكُمْ فَمَنْ یأْتِیكُمْ بِإِمَامٍ جَدِیدٍ».[4] یعنی اگر صبح گشت و دیدید امام در بین شما نیست و پنهان شده، چه كسی امام و الطاف و مواهب او را به شما نشان می دهد؟ امام سرچشمه حیات شماست و مانند آب گوارایی است كه فطرت تشنه شما را سیراب می کند. این گونه تعابیر در قرآن بسیار است.
در روایت داریم که «اسْتَقامُوا عَلَى الطَّریقَةِ لَأَسْقَیناهُمْ ماءً غَدَقاً».[5] اگر مردم بر آن راهی كه خدا مقرر فرمود که طریقه بندگی خدای متعال و طریقه عبودیت اوست، استقامت می كردند و افت و خیز نداشتند، جاذبه های دنیایی، هوس ها، وسوسه ها و شیطنت ها، آن ها را از این راه دور نمی كرد و راه را بر آن ها نمی بست و ما آن ها را با آب گوارا سیراب می كردیم.
روایات نیز این آیه شریفه را به عالم سرشت تفسیر كردند و هم به عالم دنیا. همه این تفسیرها درست است، چون فرمودند اگر در آن عالم استقامت می كردند، ما طینتشان را با آب فرات عجین می كردیم كه منظور آب ولایت معصومین و ماء الحیات است، یعنی سرشت آن ها با ولایت ائمه معصومین (ع) و این حیات طیبه آمیخته می شد و از همان جا، حیات را در آن ها می دمیدیم.
یكی از روایاتی كه مسئله طینت و سرشت را بیان می کند، همین روایت نورانی است كه دلالت بر این دارد، سرشت انسان، گاهی پاك و گاه ناپاك است، ولی این سرشت متأخر از انتخاب و اختیار انسان است. البته در این دنیا نیز همین گونه است، چون کسانی كه در این صراط حركت می كنند، باز هم ممکن است سرشت جدیدی برایشان حاصل شود که سرشت عالم آخرتشان در همین دنیا و در این مسیر معین و مقرر می شود. از این رو، در این دنیا سرشت انسان شكل می گیرد که تابع آن است كه او چگونه در این دنیا عمل كند. روایات نیز همین معنا را بیان می کند. در روایت دیگری می خوانیم: «لَأَمْدَدْنَاهُمْ عِلْماً كَی یتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ».[6] با علومی كه آن ها از آستان ائمه می آموزند، قلوبشان را نورانی و با حقیقت ایمان، قلوبشان را سیراب می كردیم.
در روایت دیگری می خوانیم: «لَأَشْرَبْنَا قُلُوبَهُمُ الْإِیمَانَ».[7] این قلب و فطرت انسان، تشنه حقیقت ایمان است. خدای متعال می فرماید: اگر آن ها استقامت می كردند، ما حقیقت ایمان و نور آن را در قلب آن ها جاری می كردیم. این علم و حقیقت ایمان و ماء نعیم و آب گوارا، همان حقیقت وجود مقدس امام است که سرچشمه اوست، چرا که معارف و انوار ایمانی كه از وجود او جاری می شود، قلوب مؤمنین را سیراب و زنده می کند. این همان حیات طیبه ای است كه خدای متعال روزی مؤمنان می کند.
گروهی هستند كه خدای متعال بر آن ها منت گذاشته و آن ها را به این نور، ولایت، ماء نعیم و سرچشمه حیات رسانده است. طبیعتاً انسان هایی كه به این سرچشمه از حیات می رسند، شعبه ای از این حیات و نور در وجود آن ها جاری می شود که به سبب آن، به نور و حیات طیبه می رسند و پس از آن، زندگی شان با نور و در نور و زندگی شان در حیات طیبه است. در دنیا زندگی می كنند، ولی آنچه در دنیا مطالبه می كنند، دنیایی نیست، بلکه چیز دیگری است. حتی آن ها بالاتر از بهشت را در این دنیا جست وجو می كنند و دنبال چیزی بیش از بهشت در دنیا هستند.
چنین انسانی در دنیا بیكار نیست. از این رو، هیچ كس به اندازه مؤمنین در این دنیا مشغول نیست، چون مؤمنین خوب می دانند چگونه باید از این فرصت استفاده كنند، ولی آن ها چیزی را دنبال می كنند و آن را در شعاع نور الهی می بینند و با این حیات طیبه به آن میل پیدا می كنند و انگیزه حركت به سمت او در آن ها پیدا می شود.
مرحوم علامه طباطبایی(ره) در تفسیر نورانی شان، درباره این آیه فرمودند: این آیه بیان دیگری است، از آیه ای كه خدمتتان تقدیم شد. در آیه اول بحث از این بود كه خدای متعال عده ای را به حیات و نور رسانده كه به سبب آن در نور و حیات زندگی می كنند، اما در آیه بعد خدای متعال همین مطلب را با بیان دیگری به عنوان نتیجه مطلب قبلی بیان كرده اند، چون خدای متعال به صورت متفرع بر آیات قبل می فرماید: «فَمَنْ یرِدِ اللَّهُ أَنْ یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یرِدْ أَنْ یضِلَّهُ یجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیقاً حَرَجاً كَأَنَّما یصَّعَّدُ فِی السَّماءِ كَذلِكَ یجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لا یؤْمِنُونَ». [8]
در این آیه از یك سو، درباره مواردی مثل نور، هدایت و شرح صدر بحث شده و از سوی دیگر، از ضلالت، ضیق، تنگی صدر و سینه آدمی و رجس و ناپاكی سخن به میان آمده است.
به عبارت دیگر، یك طرف مؤمنینی هستند كه خدای متعال به واسطه ایمانشان می خواهد آن ها را هدایت كند و طرف دیگر کسانی هستند كه ایمان نیاوردند و به خاطر این که ایمان نیاوردند، خدای متعال رجس و ناپاكی را برای آن ها مقرر فرمود.
مطالب متعدد و نورانی دیگری نیز در این آیه شریفه بیان شده که یكی از آن ها این است كه خدای متعال قصد هدایت عده ای را دارد و در مقابل نمی خواهد عده ای را هدایت كند و به تعبیر قرآن قصد اضلال آن ها را دارد، یعنی می خواهد آن ها سردرگم بمانند و راه به جایی نبرند. البته این هیچ اشكالی ندارد، كما این که عذاب كردن از سوی خدای متعال نیز اشكالی ندارد و با رحمت واسعه حضرت حق هم منافات ندارد. بنابراین، اضلال نیز با این سخن منافاتی ندارد، چرا كه خدای متعال مبدأ هدایت همه عوالم است و در عین حال اضلال نیز دارد، اما پرسش این جاست که خداوند چه كسانی را هدایت و چه كسانی را اضلال می کند؟
بر اساس آیه نورانی «كَذلِكَ یجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لا یؤْمِنُونَ».[9] کسانی كه بعد از دعوت خدای متعال، هدایت های الهی را نمی پذیرند و مؤمن نمی شوند، طبیعتاً گرفتار اضلال می شوند، سپس رجس و ناپاكی بر آن ها وارد می شود.
اکنون با این پرسش ها مهم روبه رو می شویم که این نور چیست و این ناپاكی كه خدای متعال برای كفار قرار می دهد، کدام است؟ پرسش دوم این است كه شرح صدر و ضیق صدر و تنگی صدر و حرج بودن صدر به چه معناست و چه كسانی هستند كه به این نور و هدایت می رسند و چه كسانی هستند كه به نور نمی رسند؟
پاسخ پرسش نخست روشن است. کسانی كه وقتی با دعوت الهی روبه رو می شوند، به آن ایمان می آورند. این افراد جزو گروه اول هستند، كما این كه در روایات معصومین هست که از ایشان سؤال كردند آیا هدایت صنع ماست؟ فرمودند: نه، بلکه هدایت، صنع و كار خداست، چون وقتی هدایت از طرف خدای متعال بیاید، باید آن را بپذیرید و اگر نپذیرفتید، از هدایت محروم می شوید.
عده ای هستند كه وقتی خداوند آن ها را به راه رستگاری دعوت می کند، آن را قبول می کنند که در پی آن، مرحله هدایت بعدی فرا می رسد: «وَ مَنْ یؤْمِنْ بِاللَّهِ یهْدِ قَلْبَهُ»[10] یعنی كسانی كه ایمان می آورند و هدایت اول را می پذیرند، خدای متعال قلبشان را به مراتب بالاتری هدایت می کند که این هدایت، یك مرتبه نیست، بلکه مراتبی دارد که هر كس مرتبه ای را قبول کند، به مرتبه بعد دست می یابد. از این رو، در روایتی نورانی از امام رضا (ع) هست که وقتی حضرت این آیه را تفسیر کردند، فرمودند: «مَنْ یرِدِ اللَّهُ أَنْ یهْدِیهُ بِإِیمَانِهِ فِی الدُّنْیا».[11] یعنی كسی كه در دنیا مؤمن بوده، خدای متعال او را به سوی جنت و دار كرامت در آخرت هدایت می کند، چرا که او در دنیا ایمان داشته است. به عكس نیز می فرماید: «وَ مَنْ یرِدْ أَنْ یضِلَّهُ عَنْ جَنَّتِهِ وَ دَارِ كَرَامَتِهِ».[12] خدای متعال می خواهد او را گمراه كند تا این راه به سوی بهشت و كرامت خدای متعال منتهی نشود، چرا؟ «لِكُفْرِهِ بِهِ وَ عِصْیانِهِ لَهُ فِی الدُّنْیا».[13] به خاطر این که چنین شخصی در دنیا، مسیر ایمان و بندگی خدای متعال را نپیموده است.
عده ای هدایت را می پذیرند و در دنیا مؤمنانه زندگی می كنند، ولی عده ای نمی خواهند در دنیا مؤمنانه زندگی كنند و می خواهند بر محور خودشان حركت كنند. در نتیجه آن هایی كه بر محور خدای متعال و محور اولیای الهی حركت می كنند، که راهی كه خدای متعال پیش روی آن ها قرار می دهد، راه كرامت و جنت خودش است و در مقابل، کسانی هستند كه بر محور خودشان و شیطان و اولیای طاغوت حركت می كنند، راهی که راه دار كرامت خدای متعال نیست، چرا که آن ها مستحق داشتن كرامت خدای متعال و شایسته دار كرامت خدای متعال نیستند.
شرح صدر و تنگی سینه چیست؟ این مطلب در روایات متعددی بیان شده است. حضرت امام رضا (ع) در روایتی نورانی، این مطلب را این گونه معنا كردند: «یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلتَّسْلِیمِ لِلَّهِ».[14]
خدای متعال به او شرح صدر و بسط وجود می دهد تا حقایق به او عطا شود و بتواند این حقایق را بپذیرد و تسلیم آن بشود و در مقابل آن ها، سركشی و اظهار وجود نكند. به عبارت دیگر، وقتی حقی به قلب او نازل و به او عنایت می شود، ظرف وسیعی برای پذیرش این عنایات داشته باشد که هم بتواند در وقت نزول این عنایات و حقایق به قلب او، حقایق را بپذیرد و هم در مقابل آن ها تسلیم باشد.
تسلیم بودن در مقابل خدای متعال، به این است كه وقتی ولایت خدای متعال نازل می شود، انسان اراده خودش را سد و سپر این ولایت نکند و مانع جریان نورانی نشود. این مقام بالایی است که باید بیش از این به آن پرداخته شود.
در مقابل انسانی است كه وجود او بسته است و خیری در او وارد نمی شود. این وجود، وجود بازی نیست که خیرات و انوار در آن وارد شود و بعد بتواند این حقایق را بپذیرد و تسلیم شود.
سپس حضرت فرمودند: «غیر از لِلتَّسْلِیمِ لِلَّهِ وَ الثِّقَةِ بِهِ وَ السُّكُونِ إِلَى مَا وَعَدَهُ».[15] اعتماد به حضرت حق، آرام بودن در مقابل وعده های خدای متعال و اطمینان نفس، جزو آثار شرح صدر است كه خدای متعال به بنده اش عطا می کند و به عكس آثار این تنگی سینه و ضیق، شك نسبت به خدای متعال و نسبت به وعده های او در قدم اول و بدگمانی و تردید نسبت به خدای متعال در قدم های بعد است كه نتیجه آن، اضطراب است. در همین روایت نورانی، وجود مقدس امام رضا (ع) بیان کردند كه چنین شخصی، نخست به شك می افتد، سپس نتیجه این شك، اضطراب و ناامنی و بی ثباتی است. به تعبیر قرآن، گویا این قلب می خواهد، از حنجره بیرون بیاید. چنین شخصی این گونه تحت فشار است.[16]
درباره شرح صدر نیز تعبیری وجود دارد كه گویاتر از این تعابیر است. وجود مقدس رسول الله (ص) در جواب كسی كه به حضرت عرض كرد، شرح صدر چیست، فرمودند: «نُورٌ یقْذِفُهُ اللَّهُ فِی قَلْبِ الْمُؤْمِنِ فَیشْرَحُ صَدْرَهُ وَ ینْفَسِحُ».[17] یعنی نورانیتی است كه خدای متعال در قلب مؤمن قرار می دهد که به واسطه آن نور این وجود بسط پیدا می کند و سینه و صدر او كه مقام رفیعی در وجود انسان است، همان مقام نزول و ظرف حقایق است. این صدر با نوری كه بر او وارد می شود، بسط پیدا می کند و گشاده می شود.
بنابراین، شرح صدر، حاصل نورانیت صدر و انواری است كه بر این قلب وارد می شود و این نور هم به مؤمن اختصاص دارد و نوری است كه خدای متعال فقط در قلب مؤمن قرار می دهد.
از این رو، خداوند كسی را كه می خواهد هدایت كند، مؤمن است و مؤمن، به تعبیر قرآن، به كسی گفته می شود كه ولایت خلفای الهی و اولیای معصوم را پذیرفته باشد. از نگاه قرآن نتیجه می گیریم، كسی كه ولایت امیرالمؤمنین (ع) را نپذیرفته، مؤمن نیست. بسیاری از روایات این گونه افراد را كه به ظاهر اسلام را قبول می كنند، ولی ولایت و سرپرستی خدای متعال را قبول نمی كنند، چون می خواهند به ظاهر مسلمان باشند و بندگی كنند، ولی در باطن، ولایت حضرت حق را قبول نمی كنند، منافق می نامند.
منافق كسی است كه در ظاهر خدای متعال را قبول دارد، ولی در باطن آن را قبول ندارد. كسی كه ولایت خدای متعال را نمی پذیرد، ولو در ظاهر شهادتین بگوید و در ظاهر مدعی باشد كه جز خدا، خدایی و جز او، الهی نیست. باید در مقابل او خاشع و متواضع و متذلل و در برابر همه تحیرها و تذلل ها، خاشع باشد و اراده خودش را تسلیم خدای متعال نكند. شخصی منافق است که سرسپرده و تسلیم ولایت خدای متعال نیست.
حضرت فرمودند: خدای متعال در قلب مؤمن نورانیتی قرار می دهد که شرح صدرش با این نور واقع می شود. بنابراین، اگر این نور آمد، انسان به شرح صدر می رسد و به هدایت دست می یابد، چون هدایت جز در سایه نور نیست، چرا که انسان در تاریكی به جایی هدایت نمی شود و هدایت از خصوصیات نور است. روایات این آیه را این گونه معنا می كنند: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ هَادٍ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ هَادٍ لِأَهْلِ الْأَرْضِ».[18] در ظلمت هدایت شکل نمی گیرد، چون ظلمت، همان حیرت و سردرگمی است. از این رو، به وسیله نوری كه خدای متعال در قلب مؤمن قرار می دهد، هدایت شکل می گیرد.
این نور عبارت است از اعتماد، یقین، ثقه بالله و دیدن عالم بالاتر، تعلق به عالم بالاتر، جاذبه به سمت خدای متعال و... . همه این مورد ها، در این نور گنجانده و به مؤمن داده شده است و انسان به واسطه این نور، به عوالم بالا میل پیدا می کند و به وسیله این نور، عوالم بالا را می بیند. هم چنین این نور در انسان طلب را پدید می آورد. پس انسانی كه به این نور می رسد، بیش از دنیا را مطالبه می کند. از این رو، این نورانیتی كه خدای متعال برای مؤمن عطا می کند، بركات فراوانی دارد. مؤمن با این نور زندگی می کند.
نقطه مقابل این نور، تاریكی و به تعبیر قرآن، نقطه مقابل شرح صدر نیز، ضیق صدر و در حرج بودن صدر است كه حضرت فرمودند: تنگی سینه، چیزی است و در حرج بودن قلب چیز دیگری. حرج سینه، سینه ای است كه كاملاً بسته می شود و دیگر هیچ خیری در آن وارد نمی شود، چون همه راه های ورود خیرات بر او بسته می شود. خداوند در قرآن می فرماید: «خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ».[19]
خدای متعال راه های ورود خیرات انوار و هدایت ها را به این قلب می بندد و بر آن مُهر می زند. از این رو، انسان به رجس مبتلا می شود. انوار دیگری كه او را به یقین، آرامش، امنیت، ثقه بالله و تسلیم بالله می رساند، در این قلب وارد نمی شود. او در تاریكی و در تنگی است و بعد هم در رجس و ناپاكی وارد می شود.
در روایات متعددی رجس به شك تفسیر شده است که فرمودند: شك نسبت به خدای متعال و حقایق عالم و وعده های خدای متعال و آیاتی است كه خداوند نازل كرده که این عین رجس و ناپاكی است.
گاهی گفته می شود، شك خوب است، در حالی که شك چیز خوبی نیست و انسان هرگز نباید شك كند، بلکه انسان باید اهل یقین باشد. حتی اولیای كامل در امور عادی نیز شك نمی كردند. چهارده معصوم در امور عادی شك نداشتند، چه رسد به حقایق، چرا که شك ناشی از عدم نورانیت است و اگر گاهی مؤمن به آن مبتلا شود، ناشی از این است كه هنوز به مرتبه كمال نرسیده است. وقتی انسان به مرتبه كمال برسد، دیگر شكی در او شکل نمی گیرد و اساساً اهل یقین هیچ گاه شك نمی كنند و در حقایق عالم به تردید و ریب مبتلا نمی شوند.
بنابراین، مؤمن همواره باید با یقین و اطمینان حركت كند. انسان هایی كه از آغاز تا انتها در یقین هستند، در لحظه ای شك نكردند، انسان های مخصوصی هستند كه درجات خاصی از ایمان و یقین به آن ها داده شده و سرآمد آن ها چهارده معصوم اند. ائمه (ع) هیچ گاه از آغاز خلقتشان تردیدی در بندگی خدای متعال نكردند و همیشه در یقین بودند. البته در مورد بقیه افراد ممكن است درجاتی از شك وجود داشته باشد که انسان باید به طهارت برسد و اگر نتواند خودش را از شكوك و ریب ها برهاند، قطعاً فتنه در وجود انسان شکل خواهد گرفت.
در روایت می خوانیم: «فَإِنَّ الشُّكُوكَ وَ الظُّنُونَ لَوَاقِحُ الْفِتَنِ».[20] انسانی که مبتلا به شك است، گرفتار فتنه می شود و با یقین می تواند از فتنه ها نجات پیدا کند.
نورانیتی كه خدای متعال در این آیه ذکر می کند، نورانیتی است كه در آیه پیش مطرح شده است. این نور، همان نور امام (ع) است و چیزی جز نور خدای متعال نیست، چرا که بعضی از روایات انوار را در وجود معصوم منحصر می داند: «وَ اللَّهِ الْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ ص إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ وَ هُمْ وَ اللَّهِ نُورُ اللَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ وَ هُمْ وَ اللَّهِ نُورُ اللَّهِ فِی السَّمَاوَاتِ وَ فِی الْأَرْض».[21] این همان نوری است كه قلب مؤمن را روشن می کند. به واسطه این نور، مؤمن به یقین و ثبات قدم و حیات طیبه و همه خیرات دست می یابد. حال اگر مؤمن به این مقام و نورانیت برسد، گرچه در دنیا زندگی می کند، ولی مشی او با نور است.
این مشی با نور، با مشیی كه در نور نیست، چه تفاوتی دارد؟ به عبارت دیگر، زندگی در نور چه تفاوتی با زندگی در غیر نور دارد؟ این نور چه آثاری می تواند در بر داشته باشد؟
از حضرت سؤال شد شرح صدر چیست، فرمودند: نوری است كه خدای متعال در قلب مؤمن نازل می کند، سپس سؤال شد: اثر این نور چیست؟ حضرت فرمودند: این نور سه اثر دارد: یكی «الْإِنَابَةُ إِلَى دَارِ الْخُلُودِ وَ التَّجَافِی عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِ المَوْتِ».[22] یعنی قبل از این که مرگ به سراغ مؤمن بیاید، مؤمن آماده رفتن از دار دنیا و مهیای این مسافرت است، چون بار خودش را بسته و دست و پای خود را جمع كرده و برای رفتن به عوالم بالاتر آماده است که این آمادگی ناشی از این نورانیت است. دل بریدن از دار دنیا و دوری از تعلق آن، آماده شدن برای حركت از دار دنیاست و تجافی از این دار هم اثر دیگری از این نور به شمار می آید. دیگری «الْإِنَابَةَ إِلَى دَارِالْخُلُودِ»[23] است، یعنی انسان میل به سمت دار الخلود پیدا می كند و وجود انسان رو به عالم بالا و رو به دارالخلود می رود كه در بعضی از تعابیر، دارالخلود به مقام قرب خدای متعال تعبیر شده که بالاترین درجات بهشت است و میل به این دارالخلود نتیجه این نورانیت است، تا این نورانیت در وجود انسان شکل نگیرد، انسان متمایل به آن عوالم بالا، و دل كنده از دار دنیا، و آماده برای پرواز و رفتن از دار دنیا نمی شود. این نورانیت باید پدید آید تا انسان به سوی آن عوالم هدایت شود. انسان باید به این حیات طیبه برسد تا از دنیا فاصله بگیرد.
اگر حیات اخروی در انسان دمیده شد، انسان برای عالم آخرت آماده می شود. به همین دلیل است که قرآن می فرماید: دنیا دار لهو و لعب است و آخرت دار حیات و دارالحیوان است. اگر كسی به آن حیات طیبه برسد و برای ورود به آن عالم آخرت آماده شود، دیگر لازم نیست او را ببرند. او خود آماده پرواز است و مشتاقانه با پای خودش به سمت عالم آخرت حركت می کند. این همان چیزی است كه گاهی در روایات ما از آن به زهد تعبیر می شود، چون زهد حاصل فراغت از دنیاست که ناشی از نورانیتی است كه برای انسان، آمادگی بیرون رفتن از دنیا و بی قراری در دنیا و دل كندن از دنیا را به وجود آورده است.
زهد، نورانیتی است كه انسان را به عالم آخرت و عوالم بالا متمایل می کند. بنابراین، فراغت از دنیا و زهد، سبب رغبت به عوالم بالا می شود که حاصل نورانیت و حیات طیبه است. از این رو، کسانی كه به این مقام می رسند، گرچه در دنیا زندگی می كنند، ولی مشتاق دنیا نیستند، چون وابسته به دنیا نیستند و وابسته به عالم آخرت اند. آنان می توانند از دنیا بهره مند شوند، ولی دیگران نمی توانند از دنیا بهره مند شوند و از آن استفاده کنند.
عده ای معتقدند هر چه هست، در همین دنیاست و باید با تمام توان، غرق در این غرایز بود و هر چه بیشتر لذت ببریم. باید از دنیا بهره بیشتری ببریم، وگرنه زیان کاریم.
گروهی نیز بر این باورند اصلاً نباید از دنیا استفاده كرد، چون دنیا قابل استفاده نیست و باید آن را ترك كرد. عده ای نیز نظرشان این است كه دنیا حلال و حرام دارد، پس باید از حلال دنیا استفاده كرد، ولی مقصودشان از استفاده، لذت بردن از دنیاست. می گویند اگر به حلال دنیا وابسته شوی، اشكال ندارد. آنان از بهره بردن از حلال، همان معنایی را می فهمند كه دیگران از بهره مندی از حرام. منتهی می گویند این دایره، دایره ممنوعه نیست.
این نگاهی سطحی است و نمی توان آن را نگاه نادرستی دانست. البته از حلال دنیا می شود استفاده كرد، ولی نگاهی كه صحیح است، نگاه دیگری است. باید از دنیا استفاده كرد. كسی كه از دنیا استفاده نكند، زیان کار است، چون سرمایه انسان، همین دنیاست. در روایت داریم: «الدُّنْیا مَزْرَعَةُ الْآخِرَة».[24] كسی که برداشت نكند، خسارت كرده است. برخی بر این باورند که مَثَل ما مَثَل كسانی است كه آن ها را به بیابانی بردند كه پر از جواهرات بود و گفتند از این جواهرات بردارید. کسی برنداشت، یكی كم برداشت، یكی هم جیب هایش را پر كرد. وقتی صبح شد، به جواهرات نگاه می كنند تا ببینند چه چیزی برداشته اند. همه آن ها پشیمان اند. یکی از نام های قیامت «یوْمَ الْحَسْرَةِ»[25] است. یكی احساس می کند، چیزی برنداشته، دیگری احساس می کند، كم برداشته و كوتاهی و تنبلی داشته و باید از دنیا خوب استفاده می کرده است.
چه كسی می تواند از دنیا استفاده كند؟ بهره ای كه باید از دنیا ببریم، چیست؟ این نکته مهمی است که بدانیم بهره بردن از دنیا، استفاده از جاذبه های آن نیست. لذت های غریزی، بهره بردن از دنیا نیست، گرچه مؤمن به این لذت ها هم می رسد، ولی این لذت ها بهره مندی از دنیا نیست، چون فانی اند و تمام می شوند، اما بهره ای كه باید از دنیا برد، این است: «إِلاَّ وَجْهَهُ».[26]
در روایات این گونه معنا شده که كارهایی كه متوجه خداست. «وَجْهَ اللَّهِ».[27] بقا به بقای وجه الله است، ولی بقیه كارها فانی است. از این رو، باید از دنیا لذت برد، ولی باید دانست چگونه از دنیا بهره ببریم.
خدای متعال در باطن همه نعمت هاست و در باطن بلاها نیز شهدی قرار داده كه مؤمن باید آن را بچشد، مثل زنبور عسل. خداوند در قرآن می فرماید: «نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ».[28] گاهی به زنبور عسل می گویند، اواب. اواب یعنی این که زنبور می رود و روی گل می نشیند و شهد گل را می چشد، ولی به گل وابسته نمی شود. او شهد را می چشد و بر می گردد. در متن همه نعمت های دنیا و همه لحظات دنیا، در همین دار بلا ـ چه بلا به نعمت باشد یا بلا به بیماری باشد، چه بلا به فقر باشد یا بلا به ثروت، بلایی كه خدا رقم می زند، بلایی است که مختص مؤمن است ـ در متن بلاها، شهدی است كه مؤمن باید لحظه به لحظه آن شهد را بچشد و به یاری آن، به سوی خدا بازگردد که همان لقا و قرب است. انسان باید از لذت در دنیا بهره ببرد و كسی كه نتواند هر لحظه به خدا نزدیك نشود، و در دل هر نعمت، یك گام به سوی خدا بر ندارد، از لطف خدا محروم است.
كار مؤمن در دنیا، شكر و صبر است. خدای متعال انسان را با نعمت و نقمت مبتلا می کند. یكی صابر است و با قدم صبر به سوی خدا حركت می کند، یكی شاكر است و با قدم شكر، به سوی خدا حركت می کند. شكر یعنی توجه به نعمت و نعمت را از خدا دانستن که نعمت را به خودت و اسباب نسبت ندهی و تصادفی ندانی. نعمت از آنِ خداست و خدا به بنده عطا كرده. البته عطا نكرده كه انسان مشغول نعمت شود. به تعبیر دیگر، مشغول شدن به آیات، نوعی شرك است.
خدای متعال ما را برای شرك و بت پرستی نیافریده است. خدا این نعمت ها را آفریده تا انسان به یاری این نعمت ها، به سوی خداوند متعال پیش برود. به تعبیر دیگر، اگر خدای متعال می فرماید: «ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیعْبُدُونِ».[29] من جن و انس را نیافریدم، مگر برای بندگی. این دنیا، دار بندگی است. خداوند یکتا در جایی دیگر می فرماید: «الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیبْلُوَكُمْ أَیكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً».[30] شما را آفریدم تا ببینم كدام تان «أَحْسَنُ عَمَلاً» هستید و بهتر عمل می كنید و خالص ترید و كدام یك جزو بهترین بنده ها به شمار می آیید.
هر صحنه ای را كه خدای متعال برای بنده ایجاد می کند، برای این است كه او در این صحنه به بندگی برسد. حال انسان چه طور به بندگی می رسد؟ اگر انسان خودش و نعمت ها را دید و خودش را غرق در نعمت های خدا یافت و احساس كرد محیط به رحمت خداست و از درون و بیرون خداست كه دارد او را سرشار می کند، به مقام حمد دست یافته است.
انسان باید نعمت هایی را كه خدای متعال به او عنایت کرده، به خدای متعال بازگرداند که این نشانه توحید و بهره مندی از نعمت است. بهره مندی از نعمت به این است كه نعمت را به خدا برگردانیم. خداوند در قرآن می فرماید: «ما عِنْدَكُمْ ینْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ».[31] اگر انسان نعمت را به خدا برگرداند، باقی می ماند. اگر به خدا برنگرداند، نعمت با خود انسان، از بین می رود. بنابراین، بهره مندی از دنیا به این است كه انسان در بلایای دنیا، به گونه ای رشد كند که خدا را پیدا كند و در خوشی دنیا هم به گونه دیگری خدا را بیابد.
نباید خوشی ها، خار راه او شود و بلاها او را زمین گیر كند. كسی كه خوشی های دنیا او را می گیرد، نمی تواند از دنیا بهره مند شود، چون بهره اش همین لذت های فانی است و كسی كه سختی های دنیا، دامن او را می گیرد، نمی تواند در دنیا رشد كند، چون بهره انسان از سختی ها، جز رنج نیست. انسانی كه در دل سختی های دنیا شكوفا می شود، در دل خوشی های دنیا نیز شكوفا می شود و در هر دو صورت، خدا را پیدا می کند. به عبارت دیگر، در جایی صابر است و در جایی دیگر شاكر. در یك جا راضی است، در جایی دیگر حامل.
خداوند متعال در قرآن می فرماید: «یوْمَ لَا ینفَعُ مَالٌ وَ لَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتىَ اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ».[32] روزی كه هیچ مال و فرزندی و نعمت دنیوی ای، برای احدی فایده ندارد.
وقتی کسی به خدا رو می آورد، با قلب سلیم رو به خدا می کند او صاحب قلب سلیم است. بعضی آیه «إِلَّا مَنْ أَتىَ اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»[33] را استثنای منقطع معنا كردند. یعنی هیچ چیز دیگری به درد نمی خورد و مال و فرزند، سودی ندارد و فقط قلب سلیم، به کار می آید، ولی این آیه، به گونه دیگری هم معنا شده که فقط یك دسته هستند كه از نعمت های روز قیامت بهره مندند که آن ها کسانی اند كه قلب سلیم دارند.
در روایت، قلب سلیم را چنین معنا كرده اند: «یلْقَى رَبَّهُ وَ لَیسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاهُ».[34] قلب سلیم، قلبی است كه وقتی به ملاقات خدا می رود، جز خدا در او نیست. حضرت در روایت توضیح دادند و فرمودند: «كُلُّ قَلْبٍ فِیهِ شِرْكٌ أَوْ شَكٌّ فَهُوَ سَاقِطٌ».[35] قلبی كه غیر خدا در آن است یا نسبت به حضرت حق، شکاك است، قلب سلیم نیست و به مقام یقین نرسیده است. قلبی نسبت به خدای متعال و وعده هایش شك دارد که نور یقین در آن شکل نگرفته است. قلبی كه برای خدا شریكی در نظر دارد، به غیر خدا وابسته است و تعلق به غیر خدا دارد. این قلب، ساقط است و نمی تواند پرواز كند. تنها قلب سلیم است كه می تواند پرواز كند و بالا برود و به مقامات برسد، چون ظرفیت رشد دارد.
در جایی دیگر حضرت فرمودند: «إِنَّمَا أَرَادُوا الزُّهْدَ فِی الدُّنْیا لِتَفْرُغَ قُلُوبُهُمْ لِلْآخِرَةِ».[36] این که خدای متعال، انبیای الهی را دعوت به زهد كرده، برای این است كه قلوب در دنیا برای آخرت فارغ شوند و قلبی كه فارغ از دنیاست و مشغول آخرت است، می تواند برای آخرت از دنیا بهره ببرد و از دنیا برای قرب خدا و لقای خدا بهره مند شود. چنین انسانی در دنیا متنعم است، ولی انسان های دیگر، نعمت را ضایع و كفران می کنند.
خداوند می فرماید: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزیدَنَّكُمْ».[37] خدا هر چیزی برای انسان پیش آورد، انسان در دل آن خدا را پیدا می کند. در بلا می تواند شكر باشد و می تواند در فراوانی نعمت باشد. اگر انسان در بلا شاكر بود، خدا را پیدا كرده است و می داند اگر سنگ از آسمان به سرش خورده، تقدیر خدا و حكمت الهی بوده که قرب او نیز همین بلاست.
اگر انسان دریافت خدای متعال بلا را می فرستد ـ البته خدا به اندازه ای بلا می فرستد كه در حد توان آدمی است ـ و بلا را تحمل كند، از آن بهره خواهد برد. این مصداق شاكر در بلاست. البته شاكر در فراوانی نعمت هم باید به این صورت باشد که نعمت را از طرف خودش نداند و آن را به خدا برگرداند، چون او امانت دار نعمت خداست.
بنابراین، انسان می تواند در این میان رشد هم داشته باشد. اساساً بهره مندی از دنیا، یعنی این که انسان در همه صحنه های دنیا كه صحنه ابتلاست، سربلند باشد، چرا که دنیا دار امتحان است و هیچ چیز دیگری جز امتحان خدای متعال در آن نیست و این از مهم ترین رموز موفقیت اولیای خداست كه هیچ گاه نمی گوید این مسئله تصادفی پیش آمده است. چنین انسانی می داند همه پیش آمدها، امتحان و تقدیر خداست و خدای متعال، ناظر و شاهد است. این افراد خود را در منظر حضرت حق و مورد امتحان و سر كلاس امتحان های ریز و درشت می بینند. از این رو، همواره در امتحان ها تلاش می كنند به خدا برسند. این انسان از دنیا بهره می برد و منفعتی كه از دنیا می برد، برایش در قیامت ماندگار است.
برخی این آیه را این گونه معنا كردند که فقط صاحب قلب سلیم است كه از نعمت های دنیا در آخرت بهره مند می شود. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «یوْمَ لَا ینفَعُ مَالٌ وَ لَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتىَ اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ».[38] كسی كه با قلب سلیم، به خدای متعال رو می آورد، از مال و فرزندش، در قیامت بهره مند می شود، چرا که صاحب قلب سلیم است. برای چنین انسانی، مال و فرزند، سرمایه به شمار می آید. با این سرمایه با خدا تجارت می کند. بنابراین، صاحب قلب سلیم، به دلیل فارغ بودن و زهدش، می تواند از دنیا برای خدا برداشت كند، ولی كسی كه به دنیا وابسته باشد، نمی تواند از دنیا به سود آخرت برداشت كند، بلکه از دنیا برای دنیا برداشت می کند و چون برای دنیا برداشت می کند، نعمت را ضایع می کند و نمی تواند نعمت را به خدا برساند و وقتی به خدا نرساند، نعمت را ضایع می کند که در این حالت، نه فقط نعمت ضایع می شود، بلکه صاحب نعمت را نیز ضایع می کند.
خدای متعال در قرآن با تعابیر مختلف، بارها هشدار داده است: «مَنْ ذَا الَّذی یقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیضاعِفَهُ».[39] كیست كه بتواند سرمایه هایش را به خدا قرض و آبرو و مالش را به خدا بدهد؟
معنای قرض این است كه نمی گیرم كه پس ندهم، می گیرم كه به شما پس بدهم. كیست كه مالش را به من بدهد و من برایش نگه دارم، سپس به او پس دهم؟ كیست آبرویش را به من بدهد تا من آن را برایش نگه دارم و به او پس بدهم؟ كیست امكاناتی را كه من به او دادم، به من بدهد تا من آن ها را برایش نگه دارم؟ نه این که تنها نگه دارم، بلکه مضاعف كنم و پس بدهم. ملائكه روی آن كار، و یك ذكر و تسبیح را به بهشت یا بوستان یا كاخ هایی بهشتی تبدیل كنند.
اینکه در آیات آمده، كیست سرمایه اش را به من قرض دهد، برای این است كه ما نگهبان خوبی برای سرمایه ها نیستیم. ما خودمان نمی توانیم سرمایه مان را نگه داریم. پرسش اینجاست که چگونه می خواهیم سرمایه های خدا را نگه داریم؟ كسی كه خودش را نمی تواند نگه بدارد، چگونه می تواند غیر خود را نگه دارد؟ چه كسی می تواند سرمایه هایش را به خدا قرض دهد؟ كسی كه فارغ باشد، می تواند سرمایه هایش را قرض بدهد. كسی كه به سرمایه ها وابسته است و سرمایه ها را دوست دارد، خودِ سرمایه را می خواهد و دیگر نمی تواند این ها را برگرداند.
به تعبیر دیگر، كسی می تواند سرمایه ها را به خدا برگرداند كه این سرمایه ها را نردبان رسیدن به خدا بداند و بداند، خدای متعال این مال را نداده که از آن لذت ببریم، بلکه این مال را داده تا به کمک آن به خدا برسیم و این آبرو را به ما داده تا به کمک آن به خدا برسیم. به طور کلی، هر امكانی که به ما دادند، برای این است كه ما به سبب این امكانات به خدا برسیم، نه این که به امكانات داده شده، وابسته شویم، چرا که حتی حلال دنیا و وابستگی به آن هم آدم را زمین گیر می کند. اگر انسان این را نفهمد که سرمایه را برای این دادند كه با این سرمایه به خدا برسد، می تواند این سرمایه را به خدا قرض دهد، وگرنه اگر كسی احساس كرد این مال را دادند تا از دنیا بهره ببرد، دیگر نمی تواند آن را به خدا قرض دهد.
کسانی می توانند سرمایه شان را به خدا قرض بدهند كه نورانیت زهد، یقین، نورانیت ولایت ولی الله، به قلبشان راه یابد و به شرح صدر رسیده و به دنیا نظر نداشته باشند و به عالم بالا نظر کنند و درهای قلبشان را به سوی عالم ملكوت بگشایند.
خداوند یکتا در قرآن می فرماید: «فَمَنْ یرِدِ اللَّهُ أَنْ یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ».[40] این افراد در وجودشان نور الهی تابیده است و به عالم انوار متصل شدند. بر اثر این نور، روزنه های ملكوت به روی آن ها باز می شود و می توانند ملكوت عالم را ببینند و از دنیا، برای ملكوت عالم و بالاتر از عالم آخرت، برای بهشت و بالاتر از بهشت، برداشت كنند.
یکی از بركات و آثار حیات طیبه، نورانیتی است كه ناشی از ولایت ولی الله است و کسانی كه به این حیات طیبه و ولایت دست می یابند، نور ولایت در وجودشان جاری می شود و تحت ولایت حق قرار می گیرند. این افراد كسانی هستند كه از نعمت های دنیا، استفاده می كنند، چرا که بهره مندی از نعمت های دنیا، جز با ولایت امیرالمؤمنین (ع) ممكن نیست. از این رو، جز شیعه امیرالمؤمنین (ع) کسی از نعمت های دنیا بهره مند نمی شود. کافران خیال می كنند از نعمت های دنیا بهره مند شدند، ولی این نردبان رسیدن به عالم لقا و قرب را زیر پایشان خرد كردند. کافران تصور می كنند از نعمت های خیلی خوب بهره مند شدند.
خداوند می فرماید: «أَ وَ مَنْ كانَ مَیتاً فَأَحْییناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشی بِهِ فِی النَّاسِ».[41] او زنده شده، چرا که از دنیا برای آخرت خود استفاده می كند. وجود او از دنیا لبریز شده و به کمک آن نور ، عوالم بعد را می بیند و می فهمد در باطن این لقمه دنیا، شهدی است. این نوری را که به مؤمن دادند و شهدی كه خدا در دل بلا و خوشی قرار داده، می بیند و آن شهد را می چشد و با این شهد به سوی خدا بازمی گردد. کافر خیال می کند دارد از دنیا بهره می برد. این در حالی است که کافر دارد نردبان ها را زیر پایش له می کند و شیشه عمرش را در دنیا می شكند.
کافر چه بهره ای از دنیا می برد، جز این که شیطان او را در تاریكی غرق می کند. شیطان و ولایت اولیای طاغوت، فضا را تاریك می کند که در فضای تاریك، تزیین فراوانی رخ می دهد. تنها در فضای روشن است كه نمی شود دیگران را فریب داد. بنابراین، كسی كه در تاریكی است و از تاریكی به سوی نور بیرون نرفته، در عرض فریب قرار می گیرد.
در این باره خداوند در قرآن کریم می فرماید: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرینَ أَعْمالاً».[42] چه كسانی در عمل از همه زیان كارترند؟ کسانی که تلاش می كنند، ولی تلاششان سودی ندارد؟ خداوند می فرماید: «الَّذینَ ضَلَّ سَعْیهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یحْسِنُونَ صُنْعاً»[43] همه كارشان برای دنیاست. اگر حرف می زنند، می خواهند که مشهور شوند. اگر می خورند فقط دنبال این هستند که سیر شوند و لذت ببرند و به شهوت برسند تا از خستگی نجات پیدا کننند. دوست می گیرند برای این که از او بهره دنیایی ببرند. ازدواج می کنند، برای خاطر دنیا. برای دنیا كار می کنند، بیشتر از این، از دنیا چیزی نمی خواهند. بعد هم كه از او می پرسند، خیال می کند بهترین و سعادت مندترین آدم است.
به فضای تاریكی كه تمدن تاریك غرب در پنج قرن گذشته ایجاد كرده است، دقت کنید. واقعاً وقتی انسان در این فضا قرار می گیرد، خیال می کند بهترین آدم است، چرا که خودشان را توسعه یافته و پیشرفته می دانند و دیگر ملت ها را عقب افتاده می شمارند. آن ها چه دارند؟ به راستی آن ها چیزی ندارند، چون حتی یك قدم برای آخرتشان برنداشته اند و از دنیا برای قرب خدا بهره ای نمی برند، ولی مؤمن در دنیا بیكار نیست.
مشغول ترین انسان، امیرالمؤمنین (ع) بود. چگونه 25 سال سکوت حضرت سپری شد؟ ایشان نخلستان هایی را آباد و قنات هایی را حفر كردند. تفاوت مؤمن در همین یك كلمه است که بیكار نیست. تلاش مؤمن به سوی بالاست. انسانی كه پرواز می کند، رو به عالم آخرت است و همه كارهایش برای خداست.
«السَّلَامُ عَلَیكَ وَ عَلَى الْأَرْوَاحِ الَّتِی حَلَّتْ بِفِنَائِكَ عَلَیكُمْ مِنِّی جَمِیعاً سَلَامُ اللَّهِ أَبَداً مَا بَقِیتُ وَ بَقِی اللَّیلُ وَ النَّهَارُ وَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیارَتِكُ السَّلَامُ عَلَى الْحُسَینِ وَ عَلَى عَلِی بْنِ الْحُسَینِ و علی اولاد الحسین وَ علی أَصْحَابِ الْحُسَینِ».[44]
«السَّلَامُ عَلَیكَ أَیهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ الْمُطِیعُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِین أَشْهَدُ لَكَ بِالتَّسْلِیمِ وَ التَّصْدِیقِ وَ الْوَفَاءِ وَ النَّصِیحَةِ لِخَلَفِ النَّبِی ص».[45]
با این که بیش از همه مشتاق بود تا جانش را فدای امام حسین (ع) كند، با آن که بیش از همه دوست می داشت اولین كسی باشد كه خونش پیش روی امام حسین (ع) بریزد، ولی از یك طرف می دانست چه قدر وجودش برای لشکر امام و برای حمایت از خیمه ها ضروری است، می دانست امام حسین (ع) دوست دارند او بماند. برای همین تا آخرین لحظات عاشورا، كنار امام حسین (ع) ماند تا آخرین لحظه كه باید امام حسین (ع) اول برود یا قمر بنی هاشم، چون دیگر كسی نمانده بود.
از محضر امام حسین (ع) اجازه گرفت و عرضه داشت: «دیگر سینه من تنگ شده، اجازه می دهید به میدان نبرد بروم و از دشمن شما انتقام بگیرم؟» حضرت به او فرمودند: «تو فرمانده لشكر منی. بودن تو، یعنی بودن تمام لشكر و رفتن تو، یعنی رفتن تمام لشكر. اگر تو بروی و این پرچم روی زمین بیفتد، معنایش این است که كار تمام شده است.»
سپس به او دستور دادند، از شریعه برای کودکان آب بیاورند. حضرت به قصد جنگیدن نرفت. حتی در بعضی نقل ها شده است که ایشان به شكل كامل مسلح نبودند و فقط یك نیزه با خودشان برداشته بودند و یك مَشك آب.
ابتدا دشمن را موعظه و نصیحت فرمود. ایشان به سپاه دشمن گفت: «همه جوانان بنی هاشم و اصحابش را كشتید، زن و بچه ها در خیمه تشنه هستند، اجازه بدهید برای خیمه ها آب ببرم.» وقتی نپذیرفتند، ناچار شد حمله کند. چهار هزار نفر موكل شریعه را دور كرد و وارد شریعه شد. آب برداشت، ولی تشنه بیرون آمد.
حضرت از شریعه بیرون آمد، اما قصد جنگیدن با دشمن را ندارد و می خواهد تنها آب را به خیمه برساند. نقل شده است که حضرت، خودش را سپر مَشك آب می كرد كه مَشک ها سالم به خیمه برسد. این فرمانده لشكر، به شكل فرار از دشمن، به طرف خیمه ها حركت می كرد. لذا دشمن توانست به او نزدیك شود و دست راست و چپش را قطع کند. هنوز بند مَشك را به دندان گرفته و به طرف خیمه ها حركت می کند، ولی یك لحظه پیش آمد که در میدان متحیر ایستاد و آب ها روی زمین ریخت. حضرت دست ندارد و دشمن از هر طرف به او حمله می کند. تیراندازها، تیربارانش كردند. تیر به چشمش اصابت كرد. سر را كه فرود آورد تا تیر را بیرون بیاورد، دشمن با عمود آهنین او را هدف قرار داد. این همان صحنه ای است كه نقل شده است.
یكی از علمای نجف و منبری های معروف نجف نقل می کند كه یكی از علما پیغام آورد كه در خواب قمر بنی هاشم را دیدم كه فرمود به فلان آقا بگویید روضه مرا بخواند! چرا روضه مرا نمی خواند؟ عرض كردم: او خیلی متوسل به شماست! فرمود: نه، مقصودم این روضه است. تیرها به سینه من اصابت كرده بود و دست در بدن نداشتم.
من نمی دانم بر قمر بنی هاشم چه گذشت. این همان صحنه ای است كه مادر بزرگ وارش برای آن دل می سوزاند. شاید می خواست همین مطلب را بیان كند كه فرمود: عباسم، شنیدم عمود آهنین به فرق تو زدند. عباسم من باورم نمی شود، تو دست در بدن داشته باشی و دشمن آن قدر به تو نزدیك شود. حتماً ابتدا دست هایت را از بدنت جدا كرده بودند.
آری، امّ البنین! همین گونه است. عباس تو، دست جنگیدن با این ها را نداشت، وگرنه چه کسی می توانست، دست او را از بدن جدا كند، چه کسی می توانست، او را از اسب، به روی زمین بیندازد.
نمی دانم چگونه امام حسین (ع) به طرف علقمه آمد، ولی وقتی به علقمه رسید، صحنه ای را تماشا كرد. نقل است که فرمود: «الْآنَ انْكَسَرَ ظَهْرِی وَ قَلَّتْ حِیلَتِی».[46]
- از رهگذر خاك سر كوی شما بودهر نافه كه در دست نسیم سحر افتاد
حجةالاسلام و المسلمین میرباقری