تزلزل و دودلی(7) (پرسش و پاسخ)
روزنامه کیهان
تاریخ انتشار: یکشنبه 13 اسفند ماه 1396
پرسش:
تردید، دودلی و تزلزل چیست و چه آثاری در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد و راهکارهای از بین بردن این رذیلت کدام است؟
پاسخ:
در شش بخش قبلی به مفهوم شک و انواع شک و مراتب شک و عوامل و اسباب ایجاد شک شامل: 1- رذایل اخلاقی 2- تکبر در مقابل حق و تکذیب آیات الهی 3- پرورانیدن شک اولیه 4- جهل 5- مجادله‌های دینی بیهوده و سنگین 6- ترس از پیروی حق، و اقسام تذبذب و ثبات شامل: تذبذب در دین و تذبذب در امور دنیوی و اخروی، و آثار شک و شک در قرآن و روایات پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
راهکارهای پیشگیری از شک
شک و عوامل شک‌آفرین، آفتی است که همواره انسان مؤمن اخلاق جو را تهدید می‌کند. به همین علت امام علی(ع) می‌فرماید: داناترین (و در روایتی دیگر، بزرگترین) مردم کسی است که شک وی باعث از بین رفتن یقینش نشود (غررالحکم و درالکلم آمدی، ص 46) به همین جهت مؤمن باید همواره خود را از این آفت حفظ کند که به آن مبتلا نشود.
چند اصل می‌تواند در این مسئله راهگشا باشند:
1- پرهیز از رذایل و صبر در مقابل هوای نفس: تا قدرت حق‌یابی و حقیقت فهمی و توانایی قلب در تولید یقین فرو نکاهد و به بیماری مبتلا نشود. همان طور که قرآن کریم توانایی درک آیات خود را منوط به وجود صبر بسیار و شکرگزاری در انسان می‌داند (ابراهیم- 5) ]و امام علی(ع) فرمود: هر که از فرمان خدا سرپیچی نماید به شک دچار گردد (تحف العقول، ص 275) در بحث علت‌شناسی، جایگاه تأثیر رذایل و گناهان در ایجاد شک در دل، بیشتر تبیین شد.
2- تقویت یقین: زیرا امام علی(ع) می‌فرماید: انسان مخلص و نیز فرد صاحب یقین که یقینش صادقانه و صحیح باشد، در شک نمی‌افتد (میزان‌الحکمه، ج 5، ص 1987).
3- پرهیز از مجادلات کلامی و دین‌شناختی: خصوصاً وقتی که در مقام جدل و تخاصم با انگیزه‌های برتری جویی باشد (شرح چهل حدیث، امام خمینی(ره)، ص 394) یا در هماوردی با آن مباحث علمی درکشان ناتوان باشد.
4- شک‌زدایی در امور جزیی: مقابله با روحیه شک پرورانی خصوصاً در عبادات، می‌تواند در تقویت انسان در مقابله با شک در اعتقادات کمک کند. همانطور که در روایات فرموده‌اند اعتنا به شکیات در وضو لازم نیست[(48)] و بلکه نباید نماز را با شک از بین برد (قرب‌الاسناد، حمیری، ص 177)
5- پرهیز از مقدمات شک و درمان فوری شک ابتدایی: [امام علی(ع) بارها می‌فرمود: ریب نکنید تا به شک نیفتید امالی شیخ مفید، ص 206)] گوئی در گفتار ایشان، ارتیاب (دودلی و تردید) مقدمه و مبدأ شک است.
امام علی(ع) می‌فرماید: هر کس در شک بماند، شک وی تقویت می‌شود (غررالحکم و دررالکلم آمدی، ص 72). بنابراین باید به سرعت این رذیله ویرانگر را معالجه نمود. درمان‌هایی برای شک در منابع اسلامی وجود دارد که به نظر می‌رسد بسته به نوع شک و میزان رسوخ آن، هر یک درمان نوع و مرتبه‌ای از شک هستند.
6- بی‌اعتنایی به شک: امیرالمؤمنین(ع) فرمود: هر کس یقینی دارد و سپس شک کند بر یقین خود بایستد؛ زیرا شک نمی‌تواند یقین را نقض کند (خصال صدوق، ج 2، ص 410). [این توصیه تنها در فقه و طهارت و نماز نیست.
7- روشمندی در تحقیق استدلالی درباره دین: از آنجا که غالباً شک وقتی پدید می‌آید که ادله با یکدیگر تعارض دارند (یعنی یک دلیل مطلبی را اثبات می‌کند و دلیل دیگر آن را رد می‌کند) بسیاری از شک‌های اعتقادی ناشی از ذهنیاتی غیریقینی است که فرد در ذهن خود آنها را یقین می‌پندارد اما ذهن فلسفی و به بیانی دیگر ریاضیاتی و الگوریتمی هرگز آنها را حرف درستی نمی‌داند. به همین جهت بزرگان اخلاق توصیه کرده‌اند به شکل منطقی و براساس استدلال‌های عقیدتی درست- که هر دلیلی دارای اجزایی باشد که قبلاً به اثبات رسیده باشد تا به بدیهیات اولیه منجر شود- مسائل مشکوک را بررسی کند تا به یقین برسد.
اگر قدرت بررسی علمی ندارد باید بر عبادت و قرائت قرآن مواظبت نماید و به مطالعه احادیث و شنیدن آنها از اهلش اشتغال ورزد و با صالحان و متقیان و پارسایان و اهل یقین همنشین شود تا نفس او کسب نورانیتی کند که به وسیله آن ظلمت شک از میان برود] چه بسا از زبان و بیان آنان نیز توضیحات و استدلال‌های آسان و اثرگذاری بشنود.
8- مطالعه آیات الهی در مخلوقات: امام علی(ع) می‌فرماید: در شگفتم از کسی که در خدا شک دارد اما مخلوقات خدا را می‌بیند. (ارشاد القلوب دیلمی، ج 1، ص 192)
9- یاد کردن اهل بیت علیهم‌السلام: امام علی (ع) فرمود: یاد کردن ما اهل بیت برای وسوسه‌های شک‌آمیز و... شفاست. (تحف العقول، ص 185)
10- تفکر مداوم: همانطور که امام علی(ع) می‌فرماید: با تکرار تفکر، شک به پاسخ (و یقین) می‌رسد (غررالحکم و دررالکلم آمدی، ص 57)