صلح و توسعه جهاني
یعقوب نعمتی وروجنی
اشاره: جنبش عدم تعهد به عنوان یک اتحادیه و سازمان مهم بین المللی و با عضویت 120 کشور جهان، به تصمیم گیری در قبال مسائل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان می‌‌پردازد. هدف اولیه این جنبش، عدم وابستگی به ابر قدرت‌های جهان بود که امروزه نیز خلع سلاح هسته‌ای جهانی و استفاده صلح آمیز از انرژی هسته‌ای مهمترین هدف آن تلقی می‌‌شود. با گذشت پنج دهه از تشکیل آن، جنبش همواره در تحقق اهداف و توافقات خود موفق بوده و با افزایش جایگاه کشور ایران به عنوان مستقل ترین کشور جهان و میزبانی در شانزدهمین نشست اجلاس، می‌‌توان چشم اندازی روشن و موفق برای این جنبش در نظر گرفت.
جنبش عدم تعهد در دهه 1950 بر اساس اصل عدم وابستگی به نظام‌های اقتدارگرایی غرب و شرق تشکیل شد. این جنبش به مثابه نهادی بین المللی است که قدرت طلبی کشورهای غربی و زورگرا را در عرصه جهانی تعدیل می‌‌بخشد. اهداف اولیه این جنبش احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی کشورهای عضو، عدم تجاوز، عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، برابری و امتیازات متقابل و همزیستی مسالمت آمیز می‌‌باشد.
با تشکیل جنبش عدم تعهد دوران استعمار و زورگویی و سلطه کشورهای قدرتمند بر جوامع و ملتهای ضعیف و محروم پایان یافت. این جنبش از حقوق کشورهای عضو در برابر زیاده روی‌های سیاسی و سلطه قدرت‌های بزرگ دفاع نموده و از جوامع جهان سوم و در حال توسعه برای نیل به استقلال سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حمایت میکند.
در حال حاضر این تشکل به عنوان یک اتحادیه و سازمان مهم بین المللی و با عضویت 120 کشور جهان، به نقش آفرینی و تصمیم گیری در قبال مسائل و جریان‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای جهان می‌‌پردازد. این جنبش در کنار سازمان ملل متحد، یکی از سازمان‌های تاثیرگذار بر رویدادها و تحولات جهان است.
دلایل پیدایی و شرایط سیاسی جهان
جنبش عدم تعهد( Non Aligned Movement NAM) بعد از پایان جنگ جهانی دوم و در اوج جنگ سرد تشکیل یافت. اولین اعضای این جنبش کشورهای تازه استقلال یافته از استعمار و عموماً از کشورهای آسیایی و آفریقایی و بعدها آمریکای لاتین بودند. این کشورها از لحاظ اهداف استقلال طلبانه و رهایی از استعمار و تلاش برای جدایی از جوامع غرب، آرمان‌های مشابه و یکسانی داشتند.
مهم ترین هدف اولیه کشورهای عضو، عدم وابستگی به ابر قدرت‌های آن زمان، یعنی آمریکا و شوروی بود. این کشورها در برابر بلوک و قطب بندی این دو کشور هیچ نقش و منفعتی نداشتند و چون بازیچه ای برای تحقق اهداف قدرت طلبانه و منفعت طلبانه این دو کشور بودند، لذا اعلام عدم وابستگی و تشکیل مجمعی از کشورهای بی طرف می‌‌توانست مصالح ملل و دولت این کشورها را در برابر زورگویی‌ها و قدرت طلبی‌های شرق و غرب حفظ کند.
کشورهای عضو معتقد بودند که این بلوک بندی حقوق و مصالح ملل و کشورهای محروم را در نظر نمی‌گیرد و آنها در این قطب بندی سیاسی جهان هیچ جایگاهی ندارند. این کشورها که به تازگی از چنگال استعمار رهایی یافته بودند، خواهان نیل به استقلال سیاسی، نظامی و اقتصادی بودند. لذا اولین گردهمایی خود را در سال 1955 در شهر باندونگ اندونزی تشکیل دادند. این کنفرانس با حضور نمایندگان 29 کشور برگزار شد.
کنفرانس باندونگ Bundung Conference اولین کنفرانس کشورهای تازه استقلال یافته برای تاسیس و اعلام موجودیت جنبش عدم تعهد بود. از مهمترین شرکت کنندگان این کنفرانس، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هندوستان، احمد سوکارنو رئیس جمهور اندونزی، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر و چوئن لای نخست وزیر چین می‌‌باشند.
اهداف اولیه و اصول منشور باندونگ
در کنفرانس باندونگ یک سری اهداف و توافق‌های اولیه برای تحقق عدم وابستگی و نیل به پیشرفت سیاسی و اقتصادی مطرح گشت. این اهداف مبانی مسائل و جریان هایی شد که متناسب با تحولات سیاسی جهان، اهداف تازه‌ای را مطرح می‌‌ساخت و زمینه‌های حمایتی از کشورهای عضو را بیشتر می‌‌نمود.
مهمترین اهداف اولیه این کنفرانس، نابودی استعمار مستقیم و غیرمستقیم، احترام به حقوق و حاکمیت ملی تمام کشورها و حفظ روابط دوستانه و صلح آمیز بین جوامع اعم از توسعه یافته یا در حال توسعه، تشریک مساعی کشورها، همزیستی مسالمت آمیز و در نهایت برابری تمامی ملیت‌ها و تحقق صلح و امنیت در عرصه جهان می‌‌باشد. در منشور باندونگ ده اصل زیر به عنوان اهداف کنفرانس بیان شده است:
1. احترام به حقوق اساسی انسانی و احترام به اهداف و اصول منشور سازمان ملل متحد و تعهدات بین المللی
2. احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی همه ملتها
3. به رسمیت شناختن برابری همه نژادها و همه ملتها صرف نظر از کوچکی و بزرگی آنها
4. خودداری از مداخله در امور داخلی کشورهای دیگر
5. احترام به حق ملتها در دفاع فردی یا جمعی، منطبق با منشور سازمان ملل متحد
6. خودداری از تجاوز یا تهدید به تجاوز یا توسل به زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشور
8. حل و فصل همه اختلافات بین المللی از طریق صلح آمیز
9. ارتقای منافع متقابل و همکاری‌های دوطرفه
10. احترام به عدالت و تعهدات بین المللی.
شرایط عضویت در جنبش عدم تعهد
برای عضویت در جنبش عدم تعهد یک سری شرایط و معیارهایی لازم می‌‌باشد که کشورها در صورت داشتن این شرایط می‌‌توانند عضو این جنبش شوند. رهبران این جنبش در قاهره طی جلسه‌ای، پنج معیار را بیان داشتند.
کشورها برای عضویت در این جنبش می‌‌باید سیاستی مستقل بر مبنای همزیستی مسالمت آمیز داشته باشند، یعنی در عرصه سیاسی خود بدون وابستگی به دولت‌های شرق و غرب، خواهان صلح جهانی باشند. همچنین از جنبش‌ها و نهضت‌های مردمی آزادیبخش برای رهایی از استعمار و نیل به استقلال اقتصادی حمایت نمایند. جوامعی که خواهان عضویت در جنبش عدم تعهد هستند، می‌‌باید به هیچ کدام از تشکلات و اتحادیه‌های نظامی وابستگی نداشته باشند و در اتحادیه نظامی نظام‌های اقتدار گرا و زورمدار جهان حاضر نباشند. در باب سیاست خارجی نیز نباید به کشورهای دیگر اجازه تشکیل پایگاههای نظامی در داخل سرزمین خود را بدهند.
امروزه نیز بر تعداد شرایط عضویت در این جنبش افزوده شده است و در «سند متدلوژی کارتاهنا» به طور کامل بیان شده است. کشورهای عضو می‌‌باید به اصول ده گانه باندونگ و اهدافی که در اجلاس یازدهم سران عدم تعهد بیان گشته، پایبند باشند. خلاصه شرایط عضویت تلاش برای برقراری صلح جهانی و خودداری از دخالت‌های سیاسی و قطع وابستگی به قدرت‌های بزرگ جهان است.
اهداف امروزی جنبش عدم تعهد
امروزه با گذشت چندین دهه از تشکیل جنبش عدم تعهد، اهداف این جنبش متناسب با تحولات و دگرگونی‌های سیاسی، اقتصادی و علمی و فرهنگی جهان تغییر و تکامل یافته که در جهت ایجاد صلح و امنیت جهانی، شرایط و اهداف کامل تر و جامع تری را بیان می‌‌سازد. با توجه به پیشرفت‌های نظامی و تسلیحاتی و استفاده غیرانسانی قدرت‌های بزرگ از این سلاح ها، این جنبش اهداف تازه ای را ضمیمه خود ساخته است.
به طور کلی امروزه خلع سلاح هسته‌ای جهانی و دستیابی به توافقی برای نابودی کامل این سلاح‌ها مهم ترین هدف جنبش عدم تعهد محسوب می‌‌شود. تلاش کشورهای عضو این جنبش آن است که استفاده از سلاح هسته‌ای جهانی را تحت کنترل و نظارت بین المللی به طور کامل خلع نموده و قدرت‌های بزرگ سلاح‌های هسته‌ای را که تهدیدی برای حقوق انسان و حیات کره زمین محسوب می‌‌شود، در یک محدوده زمانی معین نابود و محو سازند.
در کنار این خلع سلاح‌های هسته‌ای می‌‌توان از یافته‌ها و نتایج پیشرفت‌های علمی در جهت برقراری صلح و نیل به پیشرفت و توسعه بهره برد. در استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای می‌‌توان زمینه‌های تحقق توسعه و ترقی را هموار ساخت و کشورهای جهان می‌‌باید از تجهیزات و مواد هسته‌ای برای اهداف صلح آمیز و توسعه طلبانه اقتصاد داخلی بهره برند و این استفاده صلح آمیز حق تمامی کشورهای جهان تلقی می‌‌شود و نباید فقط در اختیار معدود جوامع اروپایی و غربی قرار گیرد.
هدف آن است که تمامی کشورهای جهان اعم از جوامع آسیایی و آفریقایی و آمریکایی لاتین و اعم از ملتهای محروم و فقیر به حیات آزادانه و استقلال طلبانه خود ادامه دهند و در چارچوب همکاری‌های بین المللی به توسعه پایدار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دست یابند و ملتهای مختلف با همکاری و تلاش یکدیگر به پیشرفت و ترقی برسند و به حقوق و استقلال ملی یکدیگر احترام و ارزش قائل باشند، زیرا تمامی انسان‌ها از هر نژاد و رنگی با هم برابر و یکسان هستند.
چشم انداز جنبش عدم تعهد
نزدیک پنج دهه از تشکیل جنبش عدم تعهد می‌‌گذرد و در این مدت، جنبش توانسته کارایی و کاربرد خود را در عرصه بین المللی به اثبات رساند، این جنبش همواره در تحقق اهداف و توافقات خود موفق بوده و توانسته نقش مهمی در ایجاد تعادل در عرصه جهانی و نابودی هر گونه وابستگی به کشورهای قدرتمند جهان و رفع استعمار ایفا کند. این جنبش در کنار سازمان ملل به عنوان نهادی بین المللی موفق به حمایت از کشورهای در حال توسعه و ملتهای محروم بوده است. در حال حاضر نیز فعالیت‌های جنبش عدم تعهد در زمینه خلع سلاح هسته‌ای و استفاده صلح آمیز از آن ادامه دارد و افزایش جایگاه و اهمیت کشور ایران در این جنبش که می‌‌توان به قطعیت اعلام کرد که کشور ایران مستقل ترین نظام سیاسی جهان است و میزبانی آن در نشست اجلاس جنبش می‌‌تواند تحقق اهداف و مقاصد جنبش را تسهیل و میسر سازد. نقش آفرینی و فعالیت‌های استقلال طلبانه کشور ایران در جهت رفع و لغو هر گونه وابستگی به قدرت‌های غرب می‌‌تواند الگوی کشوری مستقل از جهان غرب برای کشورهای عضو جنبش باشد