پرسش: اصلاح الگوی مصرف که پس از اجرای طرح هدفمندی یارانه ها یکی از اولویت‌های امروز جامعه ما تلقی می‌شود از چه مبانی فکری و اعتقادی برخوردار است؟
پاسخ: واژه «الگو» به معنای معیار، نمونه و سرمشق است. (فرهنگ بزرگ سخن، حسن انوری، ج1، ص522)
بنابراین مقصود از «اصلاح الگوی مصرف» ارائه معیارها، بایدها و نبایدهایی است که برای اصلاح شیوه مصرف در جامعه اسلامی، براساس مبانی فکری و اعتقادی اسلام شامل، آیات قرآن، روایات و همچنین ادله عقلی می‌باشد. با چنین رویکردی مبانی اصلاح الگوی مصرف در دو مبنا خلاصه می‌شود: 1- مبانی عقلی 2- مبانی نقلی
1- مبانی عقلی
رفاه و توسعه اقتصادی پایدار جامعه، راهی جز اصلاح الگوی مصرف ندارد، زیرا همان طور که اشاره شد، اگر الگوی مصرف اصلاح نشود، مصرف بی رویه، موجب تباهی منابع سرمایه گذاری و مانع مشارکت همگان در هزینه‌های عمومی و بهبود توزیع درآمد می‌شود و بدون منابع سرمایه گذاری و مشارکت همگانی، پیشرفت پایدار، امکان پذیر نیست. از این رو، در روایتی از امام صادق(ع)، میانه روی که از لوازم اصلاح الگوی مصرف است، از سپاهیان عقل و مصرف بی رویه و اسراف از سپاهیان جهل شمرده شده است. (تحف العقول، ص 402)
همچنین در روایتی از امام علی(ع) آمده است: العقل انک تقتصد فلاتسرف. خردمندی، این است که: میانه روی کنی و اسراف نکنی. (غررالحکم، ح 2130)
بنابراین، اگر هیچ دلیل شرعی برای اثبات ضرورت اصلاح الگوی مصرف نداشته باشیم، مقتضای عقل و تدبیر برای رسیدن به پیشرفت و رفاه پایدار، وجوب اصلاح الگوی مصرف و اجتناب از مصرف بی رویه است. زیرا جامعه ای که منابع مالی و اقتصادی خود را به صورت بهینه و در چارچوب رفتارهای معقول اقتصادی مصرف ننماید، هیچ گاه روی پیشرفت و تعالی را به خود نخواهد دید و روزبه روز با استهلاک سرمایه ها و منابع مالی، روند نزولی و انحطاطی را طی خواهد کرد.
2- مبانی دینی
از منظر اسلام، ضرورت اصلاح الگوی مصرف، لااقل سه مبنای محکم اعتقادی و اخلاقی دارد:
الف) اعتقاد به مالکیت خداوند متعال
باور داشتن به این اعتقاد که مالکیت انسان، اساساً اعتباری و در طول مالکیت حقیقی آفریدگار هستی است، مستوجب این رفتار خواهد شد که انسان، اجازه ندارد منابع مالی و ثروتش را هرگونه که می‌خواهد، مصرف کند، چنانکه در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «اموال، از آن خداست و آنها را نزد آفریدگان خویش امانت نهاده است و فرمانشان داده که از آن، با میانه روی بخورند و با میانه روی بنوشند و با میانه روی بپوشند و با میانه روی ازدواج کنند و با میانه روی، وسیله سواری بخرند و سوار شوند و بیش از آن را به مومنان نیازمند ببخشند. هر که از این حد (اعتدال و میانه روی) فراتر رود، آنچه از آن مال می‌خورد، حرام است و آنچه می‌نوشد حرام و آنچه می‌پوشد، حرام و آنچه به وسیله آن مال ازدواج می‌کند، حرام و آنچه سوار می‌شود، حرام است.
ب) اعتقاد به برادری دینی
از منظر قرآن، همه اهل ایمان، برادر یکدیگرند. پیوند برادری اهل ایمان از نگاه روایات اسلامی، آن قدر قوی است که آحاد جامعه، همانند اعضای یک پیکر و یک انسانند. درکتاب الکافی، جلد2 صفحه 166 به نقل از امام صادق(ع) آمده است:
«مومن برادر مومن است و همانند یک پیکرند که اگر عضوی از آن به درد آید، سایر اعضایش نیز آن درد را در خود، احساس می‌کنند. روح آن دو مومن، از یک روح است. پیوند روح مومن به روح خداوند، بیشتر از پیوند پرتو خورشید به خورشید است».
این باور، ایجاب می‌نماید که در جامعه اسلامی، توسعه و رفاه باید به صورت متعادل در میان یکایک مردم، تقسیم گردد.
ج) تلازم تکامل معنوی و کنترل لذت‌های مادی
لازمه تکامل معنوی انسان، کنترل هوی و هوس و لذت‌های مادی است که در این زمینه امام علی(ع) می‌فرماید: «دواءالنفس الصوم عن الهوی، والحمیه عن لذات الدنیا»
«دوای نفس، باز ایستادن از هوس است، و منع نمودن از لذت‌های دنیا» (غررالحکم، ح 5153)
در مقابل کنترل هوای نفس، لذت گرایی و زیاده روی در مصرف قرار دارد که موجب انحطاط معنوی و مانع کمالات نفسانی است. بر این اساس، کنترل خواسته‌های مادی، به منظور تکامل معنوی، لازم و ضروری است.