کلمات کلیدی :شب قدر ،خير كثير ، نزول ملائكه، علي(ع)، فاطمه(س)، احياء
نویسنده :مهدي زيركي
شبی به اندازه هزار ماه
آورده‌اند روزی رسول اکرم(ص) درباره چهار نفر از بنی اسرائیل که 80 سال مدام عبادت کردند و عصیان الهی نکردند، سخن گفتند. اصحاب چون شنیدند آرزو کردند که کاش آنان نیز چنین بودند. در این جریان بود که نازل گشت:
« لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ»
آری این موهبتی بس عظیم برای مسلمین است که در یک شب میتوانند ثواب هزار ماه عبادت را به دست آورند.
به امام صادق(ع) عرض شد مشکل است دو شب را احیاء نمودن. فرمود:
«ما ایســــر اللیلتین فیما تطلب».
«برای تعیین سر نوشت معنوی خود دو شب ( را بیدار ماندن) سهل است».[1]
زمان شب قدر
- از امام صادق درباره شب قدر پرسیده شد؛ فرمود:
«آن‌را در نوزدهم رمضان و بیست‌و‌یکم و بیست‌و‌سوم جستجو‌یش کن».
شبی پر از خیرات:
«انا انـزلناه فی لیلة مبارکة» (دخان/3)
ما آن را در شبى پر برکت نازل کردیم.
برکت به‌معنای خیر کثیر است بدین معنا که آن شب ظرفیت خیر کثیری را دارد و قرآن کریم خود خیر کثیری است که نازل گشت و دامنه‌اش همه خلق را گرفت:[2]
«و رحمتی وسعت کل شیء» (اعراف/156)
و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است.
شبی پر از حوادث مهم:
چون امیر المؤمنین به شهادت رسید، امام حسن مجتبی بر منبر رفت و فرمود:
«ایها الناس ... و الله لقد قبض فی اللیلة التی قبض فیها وصی موسی یوشع بن نون، و اللیله التی عرج فیها بعسیی بن مریم و اللیله التی نزل فیها القران...»[3]
«ای مردم! به خدا پدرم در شبی به خدا پیوست که در آن وصی موسی، یوشع بن نون قبض روح شدو عیسی بن مریم به آسمان عروج کرد، همان شبی که در آن قرآن کریم نازل گشت».
شب نزول ملائکه:
« تنــــــــزّلُ الملائکه فیها باذن ربهم»
شبی که در آن ملائکه آسمانی به‌سوی زمین روی می‌آورند. و بعضی بدان جهت گفته‌اند قدر به معنای تنگی است که ملائکه فوج فوج به زمین فرود می‌آیند و روی زمین تنگ میگردد.[4]
شب سلامتی:
« ســلام هی حتی مطلع الفجـــــــــر »
سلام به معنای سلامت بودن است و عاری گشتن از آفات ظاهری و باطنی. در این شب باب نقمت بسته است. از بزرگترین نقمت‌ها، کید شیطان است بر دلهای مؤمنین لذا در این شب دستو پای شیطان بسته میشود و کیدش بی اثر خواهد بود و ملائکه در روی زمین به هر یک از مومنین می‌رسند او را سلام می‌دهند.
شب عبادت:
امام صادق(ع) به ابو حمزة ثمالی فرمود: در هر کدام از این سه شب 100 رکعت نماز به جا آور و اگر توانستی تا صبح احیاء کن و غسل بنما.
ابو حمزه گفت: اگر نتوانستم چه کنم؟
فرمود: نشسته بخوان.
ابو حمزه گفت: اگر نتوانستم چه کنم؟
فرمود: در بستر بخوان.
شب قدر همه ساله تکرار میشود:
بعضی گویند با رحلت پیامبر (صلى‌الله‌علیه‌و‌آله) شب قدر پایان یافته است ولی آیه شریفه:
«فیها یفرق کل امـــــر حکیم» (دخان/44)
در آن شب هر امرى بر اساس حکمت (الهى) تدبیر و جدا مى‌گردد
که به صیغه مضارع امده است و دلالت بر استمرار آن دارد. [5]
شب رعب و لرزش منافقان
بعضی مواقع که رسول اکرم(ص) سوره قدر را با خشوع و گریه تلاوت می‌فرمودند. برخی از صحابه می‌گفتند: چقدر در این سوره توجه داری و قلبت می‌سوزد؟
فرمود:
به خاطر آن چه که دیده‌ام و به قلب در یافته‌ام و به خاطر آن چه که قلب این مرد، علی (ع)، بعد از من خواهد دید.
پرسیدند: چه دیدی تو؟ و علی چه خواهد دید ؟
حضرت در حالیکه روی خاک می نوشت: تنزل الملائکه و الروح... فرمود:
پس از آنکه خدای تعالی فرمود «من کل امر» آیا دیگر چیزی می‌ماند؟
گفتند: نه!
فرمود: آیا کسی که بر او امور نازل میشود. می‌شناسید؟
گفتند: بلی، تو هستی یا رسول الله.
فرمود: خوب، آیا بعد از من شب قدر باز هست؟ گفتند: بلی!
فرمود: آیا "امر" باز در آن شب‌ها نازل خواهد شد؟ گفتند: بلی!
فرمود: به سوی چه کسی؟ گفتند: نمی‌دانیم!
پس رسول خدا دست بر سر علی (ع) نهاد فرمود:
«ان لم تدریا. فادریا. هو هـــــــــــــــذا من بعدی».
«اگر نمیدانید بدانید بعد از من، آن شخص علی است».
و پس از آن هر سال، به واسطه هراس و رعبی که در دل آنان می‌افتاد، شب قدر را می‌شناختند.[6]
شب تفسیر علوم
مردی از امام محمد باقر(ع) پرسید: فرشتگان که شب قدر نازل می‌شوند آیا علومی می‌آورند که پیامبر و شما نمیدانید؟
حضرت فرمود:
در معراج علم آنچه بود و در آینده خواهد بود به طور مجمل به حضرتش سپرده شد:
«و کان کثیر من علمه ذلک جملاً یاتی تفسیر‌ها فی لیلة القدر، کذلک کان امیر المومنین (ع)».
مرد پرسید: مگر در آن مجمل تفسیر و توضیحی نبود؟
فرمود: چرا، آن شب فرمان و تسهیلی می‌آید که نسبت با آنچه می‌داند چگونه رفتار کند و چه بکند (جزئیات و مصادیق بر کلیات منطبق می‌گشت).[7]
علامه طباطبائی فرماید در آیه شریفه «فیها یفرق کل امر حکیم»:
امر حکیم عبارتست از امری که الفاظش از یکدیگر متمایز نباشد و احوال و خصوصیاتش متصین نباشد و مقابل آن تفریق جدا کردن چیزی از چیز دیگر است.
پس امور بحسب قضاء الهی دارای دو مرحله است: اجمال و ابهام، تفصیل. شب قدر طبق آیه، به شما است که در امور از مرحله ابهام به تفصیل ب‌رسد.[8]
مخفی بودن شب قدر:
هم چنان‌که خداوند رضایتش را در عبادات و اعمال پنهان داشته است تا مردم برای کسب خشنودی الهی به تمامی اعمال روی بیاورند. همچنین شب قدر را پنهان نمود تا مردم در شب‌های متعدد به عبادت رغبت نمایند.[9]
فاطمه(ع) حقیقت شب قدر است:
امام صادق می‌فرماید:
«شب فاطمه است و قدر خدای سبحان؛ پس هر کس فاطمه را آنچنان که هست بشناسد شب قدر را درک کرده است؛ «و ما ادراک ما لیلة القدر» و فاطمه را بدان جهت به این نام نامیده‌اند که مردم از توان شناخت حققی او را ندارند.
و این که فرمود «خیر من الف شهر» بدین معناست که او ام المومنین است و فرمود «تنزل الملائکه» ملائکه مومنینی هستند که علم ال محمد را فرا می‌گیرند و الروح القدس فاطمه است.
«هی حتی مطلع الفجر» یعنی تا زمانی که قائم آل محمد قیام کند.»[10]
- شب قدر و امام زمان(ع):
امیر المومنین(ع) می‌فرماید:
قال رسول الله(ص) لاصحابه: «آمنو بلیلة القدر فانّه ینزل فیه امر السنه و ان لذلک ولاة من بعدی؛ علی بن ابیطالب و احد عشر من ولده.»
«به شب قدر ایمان آورید چه در آن امور تمام سال نازل میگردد و برای آن پس از من متولیانی است ؛ علی بن ابیطالب و یازده تن از فرزندان وی».[11]
هم‌چنان‌که شب قدر تا روز قیامت وجود دارد، پس نزول ملائکه در شب‌های قدر واقع خواهد شد. واین نزول به محضر کسی جز انسان کامل ـ که همان ولی الله الاعظم حضرت بقیة الله است ـ صورت نمی‌گیرد.
شب احیاء:
در بسیاری از روایات تاکید شده است که مستحب است شب قدر را احیاء نمود اما مگر شب مرده است که زنده‌اش کنیم.
«ان من شیء الا یسبح بحمده» (اسراء/44)
و هیچ چیز نیست مگر آنکه او را به پاکى یاد مى‌کند و مى‌ستاید.
زنده است که تسبیح گوی است چه از مرده چیزی بر نیاید.
و آیا خودمان را احیاء کنیم؟ ما که خود مرده‌ایم چسان احیاء کنیم. خفته خفته را کی کند بیدار. پس جان و دل مرده را باید بة دست زندگان و احیاگران بسپاریم. کسانی که مظهر محیی خدایند؛ بک یا الله ، بمحمد و بعلی و بفاطمة...
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُم لِمَا یُحْیِیکُمْ». (انفال/24)
اى کسانى که ایمان آورده‌اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید هنگامى که شما را به سوى چیزى مى‌خواند که شما را حیات مى‌بخشد.
آیا شب قدر در مناطق مختلف، یکى است؟
مى‌دانیم آغاز ماه‌هاى قمرى در همه بلاد یکسان نیست، و ممکن است در منطقه‌اى امروز اول ماه باشد و در منطقه دیگرى دوم ماه، بنا بر این شب قدر نمى‌تواند یک شب معین در سال بوده باشد، چرا که فى المثل شب بیست و سوم در مکه ممکن است شب بیست و دوم در ایران و عراق باشد، و به این ترتیب قاعدتا هر کدام باید براى خود شب قدرى داشته باشند، آیا این با آنچه از آیات و روایات استفاده مى‌شود که شب قدر یک شب معین است سازگار است؟! پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن مى‌شود و آن اینکه:
شب همان سایه نیم کره زمین است که بر نیم کره دیگر مى‌افتد، و مى‌دانیم این سایه همراه گردش زمین در حرکت است، و یک دوره کامل آن در بیست و چهار ساعت انجام مى‌شود، بنا بر این ممکن است شب قدر یک دوره کامل شب به دور زمین باشد، یعنى مدت بیست و چهار ساعت تاریکى که تمام نقاط زمینرا زیر پوشش خود قرار مى‌دهد شب قدر است که آغاز آن از یک نقطه شروع مى‌شود و در نقطه دیگر پایان مى‌گیرد.[12]