كلمات كليدي : سازمان همكاري شانگهاي، همكاري هاي اقتصادي شانگهاي، ايران و سازمان همكاري شانگهاي، تشكيلات سازمان همكاري شانگهاي
نویسنده : فريد اسماعيليان
در 26آوریل سال 1996و در شهر شانگهای چین پنج کشور جمهوری فدراتیو روسیه، جمهوری خلق چین، جمهوری قزاقستان، جمهوری قرقیزستان و جمهوری تاجیسکتان با هدف تقویت اعتماد متقابل و خلع سلاح در مرزهای طولانی خود، تشکّلی به‌نام "شانگهای"را تأسیس کردند.البته پیش از آن در سفر گورباچف رئیس جمهور وقت اتحاد جماهیر شوروی به چین در سال 1989، مذاکرات سطح بالایی در خصوص حل و فصل اختلافات مرزی آعاز شده بود، لیکن پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، هرکدام از جمهوری‌ها این مذاکرات را به‌تنهایی پی گرفته بودند.
دو موافقت‌نامه امضاشده توسط سران پنج کشور قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان به‌ترتیب در سال 1996در شهر شانگهای و در سال 1997در شهر مسکو پیرامون اعتمادسازی در مناطق مرزی و خلاصه اسناد امضاشده در جریان نشست‌های آلماتی (1998)، بیشکک (1999)و دوشنبه (2000)، مقدمات جدّی تقویت و گسترش تعاملات و همکاری‌های دیپلماتیک و منطقه‌ای این کشورها و زمینه‌ساز حقوقی شکل‌گیری سازمان همکاری شانگهای گردید.سرانجام در پنجمین اجلاس سران در شهر شانگهای چین در تاریخ 25 خرداد 1380 (15 ژوئن 2001) کشورهای عضو شانگهای، جمهوری ازبکستان را نیز به‌عضویت پذیرفتند و با امضای بیانیه‌ای، تشکیل سازمان همکاری شانگهای را اعلام نمودند.یک سال بعد و در اجلاس سران در شهر پترزبورگ (ژوئن 2002)، ساختار سازمانی مورد توافق قرار گرفت و سند آن به امضا رسید؛ در آن سند، مباحث مربوط به تشکیلات حقوقی، سیاسی، اصول و اهداف سازمان مشخص گردید.[1]
اعضای سازمان همکاری شانگهای (SCO) با داشتن مساحتی معادل 30 میلیون و 189 هزار متر مربع، سه پنجم از مساحت آسیا و با جمعیتی در حدود یک و نیم میلیارد نفر، چیزی حدود یک چهارم جمعیت کره زمین را در اختیار دارند.[2]
همکاری اقتصادی کشورهای عضو، به‌عنوان یکی از اولویت‌های فعالیتی سازمان شانگهای، شناخته شده است.همکاری‌های اقتصادی و تجاری در گام دوم پس از رفع مسائل امنیتی و سیاسی، مورد توجه قرار گرفت.در نخستین ملاقات سران کشورهای عضو در تاریخ 14سپتامبر 2001در شهر آلماتی، یادداشتی بین این کشورها در مورد اهداف و محورهای اصلی همکاری اقتصادی و منطقه‌ای و همچنین ایجاد شرایط مساعد در زمینه تجارت و سرمایه‌گذاری به امضا رسید.[3]
زمینه‌های همکاری سازمان همکاری شانگهای[4]
همکاری‌های اعضای سازمان را در سه زمینه سیاسی و امنیتی، اقتصادی و اجتماعی میتوان مورد بررسی قرار داد.
1.همکاری در زمینه‌های سیاسی و امنیتی:
- اتخاذ مواضع مشترک در سیاست خارجی و اتخاذ سیاست‌های مشترک در مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی؛
- اقدام مشترک در زمینه مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی، مبارزه با قاچاق مواد مخدر، قاچاق سلاح و مهاجرت غیرقانونی؛
- همکاری در زمینه کنترل تسلیحات و خلع سلاح.
2. همکاری در زمینه اقتصادی، بازرگانی و تجاری:
- تقویت و گسترش همکاری‌های اقتصادی و منطقه‌ای؛
- گسترش تجارت، سرمایه‌گذاری و ایجاد محیط مناسب برای رسیدن به جریان آزاد سرمایه، کالا و خدمات در کشورهای عضو؛
- برداشتن موانع در جهت گسترش و تقویت حمل و نقل جاده‌ای؛
- تبادل اطلاعات در زمینه‌های گوناگون؛
- همکاری در زمینه ترانزیت انرژی؛
- مدیریت منابع آب در منطقه.
3. همکاری در زمینه اجتماعی: همکاری‌های آموزشی، ورزشی، بهداشت، گسترش توریسم و تبادلات فرهنگی
اهداف و وظایف[5]
مهمترین اهداف و وظایف سازمان همکاری شانگهای عبارتند از:
1) تقویت اعتماد متقابل، دوستی و حسن همجواری میان کشورهای عضو برای تثبیت همکاری‌های چندوجهی در زمینه‌های اقتصادی و سیاسی؛
2) همکاری مشترک برای مقابله با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی در تمام اشکال آن.
3)تشویق همکاری‌های منطقه‌ای در زمینه‌های مختلف سیاسی، تجاری، اقتصادی، دفاعی، محیط زیست، فرهنگی، علمی، فن‌آوری، آموزشی، انرژی، حمل و نقل و ...
4)اقدام مشترک و مشارکت جمعی برای ایجاد رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متوازن و جامع در منطقه، به‌منظور افزایش استانداردها و ارتقای شرایط زندگی در کشورهای عضو؛
5) هماهنگی رهیافت‌ها برای تعامل در اقتصاد جهانی؛
6) تقویت همکاری با سایر کشورها و سازمانهای بین‌المللی؛
7) همکاری در زمینه ممانعت از منازعات بین‌المللی و حل مشکلاتی که جهان در قرن 21 با آن مواجه خواهد شد.
اعضای سازمان همکاری شانگهای و نحوه عضویت در آن[6]
عضویت در سازمان همکاری شانگهای به اشکال مختلف؛ عضویت دائم، عضویت ناظر، عضویت میهمان و عضو گروه تماس تقسیم می‌شود.
در حال حاضر (2010)6کشور جمهوری خلق چین، فدراسیون روسیه، جمهوری قزاقستان، جمهوری قرقیزستان، جمهوری تاجیکستان و جمهوری ازبکستان، عضو دائم، 4کشور جمهوری اسلامی ایران، پاکستان، هند و مغولستان، اعضای ناظر SCOرا تشکیل می‌دهند.
2 کشور بلاروس و سریلانکا اعضای میهمان و افغانستان به‌عنوان تنها عضو گروه تماس SCO به‌حساب می‌آیند.
عضویت در سازمان همکاری شانگهای برای سایر دولت‌های منطقه، براساس اهداف و اصول مندرج در منشور سازمان، در صورت درخواست رسمی کشور درخواست‌کننده و پیشنهاد شورای وزیران امور خارجه SCOو پذیرش عضو جدید توسط شورای سران کشورها، امکان‌پذیر است.
ساختار نهادی سازمان همکاری شانگهای[7]
1.شورای سران کشورها؛ این شورا، بالاترین ارگان سازمان شانگهای است.کارکردهای اصلی آن، تعیین حوزه‌های اولویّت و جهت‌گیری‌های اصلی در فعّالیت‌های سازمان، تعیین اصول مرتبط با ساختار و کارگرد داخلی و چگونگی کار سازمان با دیگر کشورها و سازمانهای بین‌المللی است. این شورا همچنین به بررسی مسائل حسّاس بین‌المللی می‌پردازد.
2.شورای سران دولت‌ها؛ کارکرد عمده این شورا، تنظیم بودجه شورا، بررسی و تعیین موضوعات همکاری در حوزه‌های ویژه در چارچوب سازمان و همکاری ویژه در زمینه اقتصادی است. نشست منظّم سران دولت‌ها سالی یک‌بار برگزار می‌شود.
3.شورای وزیران امور خارجه؛ مهمترین کارکردهای این شورا عبارت از بررسی و حلّ مسائل عمده و رسیدگی به فعّالیت‌های جاری سازمان همکاری شانگهای است؛ که از جمله به تدارک دیدار سران کشورها، اجرای برنامه‌های سازمان و مشورت در زمینه موضوعات بین‌المللی میتوان اشاره کرد.
4.کنفرانس سران آژانس‌ها؛ کار عمده این کنفرانس، بررسی و حل مسائل ویژه و همکاری در حوزه‌های خاص است.در حال حاضر، دیدارها برای دادستان‌های کل و وزیران دفاع، بازرگانی، اقتصاد، حمل و نقل و فرهنگ و نیز قضات و مدیران سازمانهای امنیّتی در شرایط فوق‌العاده و به‌هنگام رویدادهای غیر منتظره ترتیب داده می‌شود.
5.شورای هماهنگ‌کنندگان ملّی؛ این شورا هماهنگ‌کننده و مدیر فعّالیت‌های عادی سازمان شانگهای است؛ دست کم سه بار در سال نشست دارد و رئیس آن هماهنگ‌کننده ملّی کشور میزبان است و می‌تواند مسائل خارجی سازمان شانگهای را به رئیس شورای وزران امور خارجه واگذار کند.
6. دبیرخانه؛ دبیرخانه این نهاد، که بخش اجرایی سازمان شانگهای و در پکن واقع شده، در ژانویه 2004 برپا شده است. کارهای اصلی آن، شامل پشتیبانی سازمانی و فنّی از فعّالیت‌های این سازمان، مشارکت در بررسی و تنظیم اسناد سازمان شانگهای و طرح پیشنهادها در زمینه بودجه‌بندی سالانه است.
7.ساختار ضدّ تروریسم منطقه‌ای (راتس)؛ این بدنه که از بخش‌های دائم سازمان شانگهای و در تاشکند (ازبکستان)واقع است، در ژانویه 2004 برپا شد. کار اصلی آن، ایجاد زمینه‌های لازم برای هماهنگی فعّالیت اعضاء در مبارزه با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی است.راتس دربرگیرنده شورا و کمیته اجرایی است.شورا، بدنه هماهنگ‌کننده و هدایت‌کننده راتس و مرکّب از سران و مقامات صلاحیت‌دار کشورهای عضو است. کمیته اجرایی بخش عادی راتس است.
ایران و سازمان همکاری شانگهای[8]
تقاضای عضویت ایران در تاریخ 10بهمن 83طی یادداشتی رسمی از سوی سفارت جمهوری اسلامی ایران در پکن به دبیرخانه سازمان منعکس گردید و در پایان نشست وزیران امور خارجه سازمان، پیوستن ایران به‌همراه پاکستان و هند به‌عنوان اعضای ناظر در اجلاس سران سازمان در شهر آستانه در تاریخ 14 و 15 تیرماه سال بعد امضا شد.
فرصت‌های اقتصادی شانگهای برای ایران
1)حفظ و گسترش بازار مصرفی بزرگ و بادوام برای نفت و صادرات غیرنفتی و رفع نیازهای تکنولوژیکی و منابع مالی برای توسعه صنعتی، با توجه به ظرفیّت کشورهای عضو؛
2) بهره‌گیری از قدرت و توان اقتصادی و ظرفیت‌های چین به‌مثابه پل ارتباط میان شرق و جنوب شرق آسیا؛
3) گسترش همکاری‌ها در بستر متنوّعی از همکاری‌ها نظیر انتقال خطوط مخابراتی، حمل و نقل کالا و ترانزیت انرژی؛
4) ایجاد رویه‌ای به‌منظور مبادله آزاد کالا و دستیابی به توافقاتی در زمینه اعطای امتیازات و معافیت‌های مربوط به تعرفه‌های گمرکی؛
5) توسعه گردشگری و تبادل هیات‌های بازرگانی و غیره.