ماتکان هزار داتستان mātikān i hazār dātastān

كلمات كليدي : ماتكان هزار داتستان، در، مجموعه حقوقي، زرتشتيان، پهلوي

نویسنده : اميرعمادالدين صدري

نام ماتکان هزار داتستان

نام این کتاب در پهلوی به شیوه آوانویسی تاریخی mātigān/mātikān i hazār dātastān و به شیوه مکنزی mādayān ī hazār dādestānآمده است. این نام به معنای «کتاب هزار داوری، مجموعه هزار فتوی» است. واژه پهلویmātikān به معنای «کتاب» و واژه dādestān به معنای «داوری، قانون، فتوی» است. شمار هزار هم نه به معنای واقعی آن بلکه به معنای تعداد زیاد به کار رفته است.[1]

مطالب کلی درباره ماتکان هزار داتستان

در دوره ساسانی چندین مجموعه حقوقی وجود داشته است، چون "موبد منوچهر" در "داتستان دینیک" از فراوانی کتابهای قانونی سخن گفته است.

اکنون تنها یکی از آنها به نام ماتکان هزار داتستان باقی است که از آن هم، تنها یک نسخه خطی ناقص در دست است. این کتاب، یک مجموعه حقوقی سیستماتیک نیست. این مجموعه، تفاوت چندانی با مجموعه‌های حقوقی تمدنهای بین‌النهرین باستان ندارد. تقریبا به حقوق کیفری پرداخته نشده است و شاید این‌گونه مطالب در بخشهای مفقود کتاب، بوده باشد.

نام نویسنده کتاب "فرخ مرد وهرامان" است. "دارمستتر" و "وست" بدون هیچ دلیلی نام "جوان جم" ذکر شده در این کتاب را با پدر منوچهر و زادسپرم (موبدان سده نهم میلادی) یکی می‌دانند. در این کتاب از شاهان ساسانی یزدگرد یکم (399-421 میلادی) تا خسرو دوم (590-628 میلادی) نام برده شده است.

به هر حال کتاب، نمایانگر وضع دوره ساسانی تا عهد اسلامی است. معمولا در کتب فقهی پهلوی بازمانده مانند "داتستان دینیک" و "روایات امید اشاوهیشتان"، مسایل رو‌‌ در روی زرتشتیان در سده‌های نخستین اسلامی مطرح می‌شود ولی از این مسائل در کتاب ماتکان هزارداتستان سخنی به میان نیامده است.

اصولا هم دور بنظر می‌رسد که یک چنین اثر حقوقی در سده 9 - 10 میلادی گردآوری شده باشد، چه اینکه گذشته از قانون‌های اجتماعی، زرتشتیان آن زمان نمی‌توانستند برای خود، حقوق جداگانه و ویژه‌ای داشته باشند. احتمال می‌رود که کتاب در اصل در دوران پادشاهی خسرو پرویز نوشته شده باشد و شاید در سده سوم هجری مطالبی را بدان افزوده یا از آن کاسته باشند. ارزش این کتاب از دو جهت است: یکی اینکه در شناخت وضع اجتماعی و حقوق دوره ساسانی اهمیت دارد. دیگر اینکه این کتاب، دربردارنده‌ی اصطلاحات حقوقی به زبان پهلوی است.[2]

منابع پایه این کتاب

دو دسته منبع پایه در متن معرفی شده است. دسته نخست منابع، نسک‌های حقوقی اوستا (همه نسکهای داتیک اوستا بجز چیتردات نسک و بغان یشت) و تفسیر پهلوی نسکها به نام چاشته‌ها است. از این مفسران می‌توان به آذرهرمزد، گوگشنسپ، میتوماه، آذرفرنبغ نرسیان، سوشیانس و اپرک نام برد. یکی از منابع دیگر اشاره شده "داتستان نامک" است. داتستان نامک، کتاب قانونی است که در زمان خسرو انوشیروان نوشته شده است و قانون‌نامه ایشوع‌بخت مسیحی نیز بدان اشاره دارد. منبع دیگر کتاب یادگار وه‌شاپور است. نویسنده کتاب همچنین آرشیو اسناد شهر گور را دیده است.[3]

متن و محتوای ماتکان هزار داتستان

بخشهای این کتاب عبارتند از: 1- درباره برده‌داری 2- درباره پرداخت وام شرکا و دیگران 3- درباره تصمیمات سردمداران و خرسندی و ناخرسندی از تصمیم 4- درباره هشتن از زنی (طلاق) 5- درباره دستور (وزیر) 6- درباره تناقض گویی 7- درباره شورش 8- درباره پرداخت بدهکاری ها و بستانکاریهای شخص متوفی 9- درباره اوک زنی 10- درباره سرپرستی 11- درباره مصادره اموال برای رفع بدهی ها 12- درباره قیمومیت 13- درباره عبادات مذهبی در آتشکده 14- درباره پادشازن 15- درباره گروگذاری (رهن) 16- درباره پرداخت بدهی مشترک 17- درباره نیم بهر و بهای شیء مورد قرارداد 18- درباره ضمانت و اشتراک 19- درباره دارایی های به ارث رسیده 20- درباره اظهار مالکیت 21- درباره انتخاب و پذیرش خواسته 22- درباره پرداخت تاوان و انتقال (اموال) برای مقاصد نیکوکارانه و عدم استطاعت در برآوردن شرایط قراردادهای شفاهی و پیمانهای کتبی 23- درباره پرداخت اجاره 24- درباره وکالت 25- درباره خواهان 26- دربردارنده تعدادی از احکام حقوقی مصرح در مکتوبات و ممهورات گذشته 27- درباره ارزش دین و حدود معرفت 28- درباره مالکیت اشتراکی دو نفر و درباره قناتها و زمینهای متعلق به دو نفر 29- درباره فتاوای دستوران (مفسران اوستا) که به وسیله منشیان منعکس شده 30- درباره درآمد (نفقه) 31- درباره عدم تمکین 32- درباره تصمیم در مورد مال شخصی 33- درباره آیین دادرسی بر پایه کتاب داتستان نامک 34- درباره موارد قضایی متشابه (مناقشه انگیز) 35- درباره کارآمدی مقامات 36- درباره مکتوبات و ممهورات و دیگر مسائل شایان بررسی 37- درباره پیوست ها و ضمایم (الحاقی).[4]