كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، خاندان غفاري، غفاري، رجال سياسي، رجال كاشان
نویسنده : محمد محمدي
سر سلسله شجره غفاری در گوهر و نژاد از اولاد ابوذر غفاری هستند.[1] جد اعلای این خاندان میرزا معزالدین است که از عمال و صاحبان قلم کاشان بود که در سال 1162 از جانب کریم‌خان زند به حکومت کاشان، قم، نطنز و جوشقان منصوب شد.[2] در حقیقت بعد از میرزا معزالدین است که خاندان غفاری بیشتر وارد عرصه علما و فضلا و رجال سیاسی و نظامی می‌شوند. میان خاندان غفاری کاشانی چندین نفر جزو رجال معتبر و موثر و صاحب نام در دوران قاجار بودند. مخصوصا چند تن از آنان در دربار اعظم ناصرالدین شاه نخست متصدی امور خلوت و انشاء و ریاست تفنگ‌داری بوده و بعدها به مقامات مهم مملکتی رسیدند.
فرخ خان امین‌الدوله(1230-1288ق) که از روزگار پادشاهی فتحعلی شاه قاجار به دستگاه درباری راه یافت، نخستین فرد شاخص و متشخص و کاردان و پرتوان و سرسلسله‌ی یکی از ده شاخه‌ی پسری این خاندان بود که مناصب مهم دولتی و دیوانی و درباری را در عهده داشت و به مناسبت ماموریت سیاسی برای عقد قرارداد پاریس در تاریخ سیاسی عصر قاجاری صاحب عنوان شد.
او صاحب پنج پسر بود. از میان آنها محمد ابراهیم خان معاون‌الدوله (1276-1337) و مهدی‌خان وزیر همایون (آجودان مخصوص ـ قائم مقام) به تصدی مقامات مهم نائل شدند و آوازه یافتند.[3]
آنها خدمت خود را از مراتب پیشخدمتی خاصّه، عمله‌ی خلوتی و مناصب درباری آغاز کرده بودند و سپس به مناسبت تدبیر و توانایی و صداقت نسبت به پادشاه وقت به همسفری شاه، و تصدی مقامات دولتی و درباری نائل شدند.[4]
فرخ خان امین‌الدوله کاشی
فرخ‌خان امین‌الدوله کاشی ملقب به امین‌الملک، امیر حضور و امین‌الدوله پسر میرزا مهدی است که در سال 1299ق در کاشان متولد شد. وی در آغاز جوانی از کاشان به تهران آمد و وارد دربار فتحعلی شاه قاجار شد و به خاطر هوش و ذکاوتش مورد عنایت پادشاه واقع شد.[5] فتحعلی شاه به او لقب فرخ را داد. فرخ‌خان در دوره پادشاهی فتحعلی شاه و محمد شاه جزء عمله خلوت و پیشخدمت مخصوص بود؛ ولی در زمان ناصرالدین شاه خیلی ترقی کرد و از مقربین و محارم شاه محسوب می‌گشت. او بعد از مدتی امین خلوت شد به این صورت که رئیس پیشخدمتان و فراشان خلوتان و به طور کلی کارمندان دربار شد و سمت امین خلوتی را از زمان سلطنت محمدشاه به بعد در خانواده فرخ‌خان امین‌الدوله رسم شد. وی در سال 1252ق برای حل شورش مردم ساری علیه حاکم مازندران (فضلعلی‌خان بیگلربیگی قرابانی) عازم ساری شد و غائله را ختم به خیر کرد و بعد در سال 1253ق برای سامان بخشیدن به اوضاع آشفته اصفهان عازم آنجا شد و اوضاع را سامان داد و مدتی نیز در اصفهان ماند.[6] چند سال بعد در سال 1256ق باز برای آرام کردن گیلان از طرف محمد شاه مامور شد، به آنجا رفت تا به رتق و فتق امور گیلان بپردازد. وی هشت ماه آنجا بود. فرخ‌خان در سال 1272ق ملقب به امین‌الملک شد، و به اخذ نشان تصویر ناصرالدین شاه رسید.[7] بعد از مدتی او به استامبول فرستاده شد تا با سفیر انگلستان درباره عثمانی‌ها ملاقات و مذاکره نماید. در سال 1273ق فرخ خان غفاری، به وساطت امپراتور فرانسه، برای مذاکره با سفیر انگلیس به پاریس رفت و در آخر کار معاهده پاریس بین او و سفیر انگلیس انعقاد یافت و قرار شد که انگلیس‌ها بنادر و جزایر ایران را خالی کند و ایران نیز سپاه خود را از هرات و افغانستان بیرون ببرد و استقلال آنها را بشناسد و بعدها از هر گونه ادعایی نسبت به آنها صرف‌نظر کند و در حل اختلافاتی که بین ایران و افغانستان بروز نماید، ایران باید به حاکمیت انگلیس راضی گردد. بعد از امضای این قرارداد افغانستان از ایران به طور کل جدا شد.[8] او هم‌چنین چند صباحی در پاریس و لندن اقامت داشت. او پس از بازگشت از سفارت استامبول به سمت وزارت حضور؛ یعنی وزیر دربار، مهردار شاه و ریاست عمله خلوت شاه بر قرار گردید .
از اقدامات مهم و قابل ملاحضه امین‌الدوله اعزام چهل و دو نفر از محصلین ایرانی به فرانسه بود که به پیشنهاد نامبرده و موافقت ناصرالدین شاه انجام گرفت. [9]
فرخ خان در سال 1288ق در سن 59 سالگی در تهران در گذشت و در قم در مقبره خصوصی دفن شد. وی مردی زیرک و با استعداد بود و چون در دربار سه شاه مشغول به کار بود، برای خود تجربیاتی اندوخته بود.[10] او دارای پنج پسر بود که شرح حال دو تن از آنها در زیر آمده است.[11]
مهدی غفاری
مهدی غفاری فرزند فرخ‌خان امین‌الدوله کاشی؛ معروف به «وزیر همایون» و «قائم مقام» در زمان ناصرالدین شاه آجودان مخصوص،[12] در دوره مظفرالدین شاه وزیر همایون و در عهد محمدعلی شاه قائم‌مقام لقب داشت. از رجالی است که بعداز مشروطه در کابینه‌های وزیر افخم، میرزا علی‌اصغر خان اتابک و نظام‌السلطنه مافی، وزارت تجارت را داشته است. او فرزند فرخ‌خان امین‌الدوله غفاری است. در 1288ه.ق که فرّخ‌خان امین‌الدوله در گذشت، مهدی طفل خردسالی بود که به فرمان ناصرالدین شاه منصب پیشخدمتی افتخاری برای او در نظر گرفته شد و هم‌چنان در کاشان مشغول تحصیل بود. در 1295ه.ق از کاشان احضار و در طبقه خواص عمله خلوت و خدام درآمد. در سال 1300 در سفر خراسان همراه ناصرالدین شاه بود، سه سال بعد درجه سرتیپی و لقب آجودان مخصوص گرفت و سر انجام در سال 1305 منشی مخصوص ناصرالدین شاه شد.[13] در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا از ملازمان او بود، پس از دوره‌ای که مامور مطالبات از بانک شاهی شده بود، به او درجه امیر تومانی و نشان مرصع خورشید خارجه داده شد.[14]
غفاری در سال اول سلطنت مظفرالدین شاه، حکومت ساوه، زرند، ایل شاهسون و فوج زرند را، عهده‌دار شد و علاوه بر آن ریاست انبار تدارکات قشون را هم داشت و لقب وزارت همایون را گرفت. در سال 1319 وزیر پست شد و بعد از مشروطه چند بار به وزارت تجارت رسید. مدتی هم حکومت زنجان و کردستان بر عهده او بود.
میرزا مهدی‌خان قائم‌مقام یکی از رجال با نفوذ دربار قاجاریه بود. سرانجام وی در سال 1334ق در 54 سالگی در گذشت. [15]
ابراهیم غفاری
ابراهیم غفاری معروف به معاون‌الدوله، فرزند فرخ‌خان امین‌الدوله کاشی در سال 1276ق در تهران متولد شد. پس از انجام تحصیلات مقدماتی در سن 12 سالگی به سمت پیشخدمت افتخاری حضور ناصرالدین شاه نائل گشت.[16] معاون‌الدوله از رجال خوشنام دوران مشروطیت است. وی پس از مختارالسلطنه به وزارت نظمیه و احتسابیه منصوب شد. وی قبل از ریاست نظمیه در مسئولیت‌های نظیر وزارت تجارت، معاونت وزارت عدلیه، کارگزار آذربایجان، کنسول و کارپرداز اول دولت ایران در قفقاز و ... داشت. وی بعد از مشروطیت مدتی با عنوان سفارت در رومانی و کشورهای بالکان مامور بود. بعد در سال 1288 در کابینه سپهدار، وزیر خارجه شد و یک سال بعد وزیر پست و تلگراف شد و در کابینه صمصام‌السلطنه وزیر مالیه شد.[17]
هم‌چنین ابراهیم‌خان معاون‌الدوله در کابینه‌های مستوفی و مشیرالدوله وزارت خارجه را عهده‌دار بود. وی در سال 1337ق در سن 54 سالگی در تهران درگذشت. وی در دوران وزارت خود منشاء خدماتی گردید. بعد از او لقب معاون‌الدوله به پسر ارشدش حسنعلی غفاری رسید.[18]
حسنعلی غفاری (معاون‌الدوله)
حسنعلی غفاری (معاون‌الدوله) فرزند معاون‌الدوله غفاری در سال 1267ش در تهران متولد شد. برای ادامه تحصیل در رشته حقوق به برلین و وین رفت و بعد از اتمام تحصیلات خود وارد وزارت امور خارجه شد،[19] او مراحل ترقی را سریع پیمود و در کشورهای ایتالیا و روسیه دبیر دوم و اول شد.
غفاری بعد از مدتی ریاست کارگزینی وزارت امور خارجه شد و سرانجام به ریاست تشریفات منصوب گردید و چند سالی هم ریاست تشریفات دربار را بر عهده داشت. وی در سال 1306 مدیر کل وزارت خارجه شد و در سال 1308 معاون، وزیر امور خارجه شد و چند ماهی هم عهده‌دار وزارت خارجه شد. هم‌چنین غفاری مدتی وزیر مختار ایران در بروکسل و ریودوژانیر بود.
او در اواخر عمر خود اسناد و مدارک خانوادگی خود را به دانشگاه تهران هدیه کرد و سرانجام در سن 88 سالگی در تهران در گذشت.[20]