شرایط توبه و استغفار
قال علی(ع): «ثَمَرَهُ التوبهِ إستِدرَاکُ فَوَارِطِ النّفسِ»( غررالحکم و دررالکلم، ج1، حدیث1062/11، ص174)
خداوند انسان را از گناه بازداشته و او را به پاکی و درستی ترغیب و تشویق کرده و با انذار و تبشیر در راه کسب فضائل و اهداف والای انسانی به او کمک نموده است. چه‌بسا انسان بر اثر غفلت و یا جهل و نادانی در راه رسیدن به هدف، که همان قرب الهی است، از این راه منحرف شود. در این میان خداوند، راه توبه و بازگشت را نیز بازگذاشته و توبه‌کاران را مورد لطف و محبت خود قرار داده است:
«إنّ اللهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ»[1]
خداوند، توبه‌کنندگان را دوست می‌دارد.
امّا شاید در میان مردم، افرادی باشند که خیال می‌کنند توبه و بازگشت به خدا تنها با پشیمانی و گریه و زاری و یا خواندن دعا و قرآن تحقق پیدا می‌کند؛ ولی آنها از این نکته غافل هستند که توبه از هر گناه، باید متناسب با همان گناه صورت بگیرد. مثلاً توبه کسی که نماز و روزه و سایر عبادات را در گذشته ترک کرده، قضا کردن همه آنها است و توبه کسی که به هر عنوان مال مردم و یا حقّی از آنها را ضایع کرده است، باز گرداندن آن مال و آن حقّ به مردم است و همین طور سایر گناهان و اموری که از روی جهل و غفلت و یا به هر جهت دیگری از انسان واقع شده است، به‌نوعی باید جبران شود و صرفا به آه و ناله نمی‌توان اکتفاء نمود.[2] شخصی (شاید با همین تصور)، روزی در مقابل حضرت علی(ع) بدون توجه به شرایط توبه و استغفار، گفت: استغفرالله! امام رو به آن مرد کرد و فرمود: مادرت به‌عزایت بنشیند! آیا معنای استغفار و توبه را می‌دانی؟
بعد خود حضرت شروع کردند به توضیح معنای استغفار و فرمودند: استغفار درجه انسان‌های برگزیده است و دارای شش معنی است:
1. انسان باید از آنچه در گذشته انجام داده، پشیمان شود.
2. تصمیم جدّی داشته باشد که دیگر آن گناه را انجام ندهد.
3. اگر حقّی را از مردم ضایع کرده، آن‌را جبران و خدا را پاک دیدار کند، به‌طوری که چیزی بر عهده او نباشد.
4. تمام واجب‌هایی را که ضایع ساخته ادا کند.
5. گوشتی که از راه حرام بر بدن خود رویانیده، با حزن و اندوه آب کند، به‌طوری که پوست به استخوان بچسبد، و دوباره گوشت تازه بروید.
6. رنج طاعت و بندگی را به بدن بچشاند، همانگونه که شیرینی و لذت گناه را به آن چشانیده بود.
بعد حضرت علی(ع) رو به آن مرد کرده و فرمودند: بعد از اینکه این کارها را انجام دادی، بگو استغفرالله![3]
بنابراین به صرف گفتن یک استغفار و با ریختن اشک چشم، توبه حقیقی به‌دست نمی‌آید؛ بلکه انسان باید در صدد جبران گناهی را که مرتکب آن شده برآید؛ که در این صورت توبه حقیقی کرده و از گناهی که کرده پاک می‌شود. حضرت امام باقر(ع) می‌فرمایند:
«التائبُ مِنَ الذَنبِ کمَن لا ذَنبَ لَهُ وَ المُقِیمُ علی الذَنبِ وَ هو مُستَغفِرٌ کَالمُستَهزِءِ»[4]
کسی که از گناه توبه می‌کند، مانند کسی است که هیچ گناهی انجام نداده است و کسی که بر گناهی که انجام داده، باقی می‌ماند [یعنی آن گناه را باز انجام می‌دهد] و از خداوند طلب استغفار می‌کند، مانند کسی است که دیگری را به مسخره گرفته است.
آری کسی که اصرار بر گناهی که انجام داده است می‌کند و باز آن‌را نه یک بار، بلکه بارها و بارها مرتکب می‌شود و تصمیم جدّی بر ترک آن نگرفته و با این حال از خدا طلب استغفار و بخشش می‌کند، در واقع خدا را مسخره کرده است و قطعاً چنین کسی روی سعادت را نخواهد دید.
پی نوشت:
- [1]. بقره/222
- [2]. انصاریان، حسین؛ عرفان اسلامی، اصفهان، حجت، چاپ سوم، ج12و11، ص138.
- [3]. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، لقمان، 1379، چاپ سوم، حکمت 417.
- [4]. محمد بن یعقوب، کلینی؛ کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365، ج2، ص435.