فاعل بالتجلی

كلمات كليدي : فاعل بالتجلي، قصد، علم تفصيلي در عين كشف تفصيلي، اختيار

نویسنده : مهدي افضلي

یکی از اقسام علت فاعلی، فاعل بالتجلی است. در فاعل بالتجلی قصد هم فعل از روی شعور صادر می‌شود و هم فاعل در انجام آن مختار است. البته علم فاعل به فعلش علم تفصیلی است، ولی این علم تفصیلی پیش از انجام فعل به تبع علم بسیط او به ذاتش است. از باب نمونه فاعلیت نفس انسان نسبت به کمالات ثانویه‌‌ (در مقابل کمال اول که همان نفس اوست) به نحو فاعل بالتجلی است. نفس انسانی در عین بساطت مبدأ همه کمالات ثانوی خود است و در مرتبة ذات واجد آن می‌باشد. با توجه به این‌که نفس به ذات خود علم حضوری دارد، به تفاصیل کمالات نیز به نحو بسیط عالم می‌باشد.

در نظر حکیمان صدرائی فاعلیت خداوند نسبت به اشیاء از همین سنخ است. علم خداوند پیش از فعل علم اجمالی در عین کشف تفصیلی و عین علم به ذات حق تعالی است. صدرالمتالهین پس از بیان اقسام فاعل -در این‌که فاعلیت خداوند از کدام قسم مختلف آن است- آن‌چه ساحت باری تعالی را بری از آن معرفی می‌کند، فاعلیت بالطبع، بالجبر و بالقسر است. اما اطلاق فاعلیت بالقصد را نیز گرفتار محالات همانند تکثر در ذات حق تعالی می‌داند. از میان فاعل بالعنایه و بالرضا هر دو را بر خداوند قابل اطلاق می‌داند، ولی معتقد است قول حق این است که خداوند فاعل بالعنایه است. البته در محتوای فاعل بالعنایه تصرف می‌کند تا فاعل بالعنایه حاصل شود، تصرف صدرا در نحوة علم فاعل است؛ به نظر صدرالمتالهین علم تفصیلی خداوند متعال نسبت به مخلوقات عین ذات اوست. برخی از فیلسوفان معاصر فاعل بالتجلی را نزد صدرا یکی از اقسام فاعل بالعنایه دانسته‌اند؛ بدین معنا که فاعل بالعنایه یا علم تفصیلی‌اش به اشیاء عین ذات اوست یا از طریق صور مرتسمه است، اگر عین ذاتش باشد فاعل بالتجلی گویند و اگر از طریق صور مرتسمه باشد همان قول متداول مشائیان است.