مفهوم حقیقی

كلمات كليدي : مفاهيم ماهوي، مفاهيم حقيقي، معقولات اولي، معقولات، مفاهيم، Comprehension

نویسنده : حسن رضايي

مفهوم، چیزى است که بتوان آن را تصور کرد.معادل این لغت در زبان فرانسه Comprehensionو در زبان انگلیسی comprehension است.مفاهیم کلى که در علوم عقلى از آنها استفاده مى شود، در یک تقسیم بندی کلی به دو دسته تقسیم مى گردند، مفاهیم ماهوى، حقیقی یا معقولات اولى مانند مفهوم انسان و مفهوم سفیدى[1]و مفاهیم اعتباری یا معقولات ثانیه که خود این دسته، بر دو قسم فلسفى و منطقی است. مانند مفهوم علت و مفهوم معلول و مفهوم عکس مستوى و مفهوم عکس نقیض.این تقسیم بندی که از ابتکارات فلاسفه اسلامى است، فوائد فراوانى دارد که در ضمن بحثهاى آینده با آنها آشنا خواهیم شد و عدم دقت در بازشناسى و تمییز آنها از یکدیگر موجب خلطها و مشکلات زیادى در بحثهاى فلسفى مى‌شود و بسیارى از لغزشهاى فلاسفه غربى در اثر خلط بین این مفاهیم حاصل شده که نمونه آنها را در سخنان هگل و کانت مى توان یافت.به همین منظور، این مقاله به بررسی اجمالی، مفاهیم حقیقی می پردازد و مفاهیم اعتباری در نوشتار دیگری مورد بررسی قرار می گیرد.[2]

واژه حقیقی منسوب به حقیقت است و به معنای واقعیت است.[3] یکی از معانی حقیقت که در اینجا مد نظر است همان ماهیت و ذات شیء است.بنابراین مقصود از مفهوم حقیقی، همان مفاهیم ماهوی است.در اصطلاح فلسفی به این مفاهیم، معقولات اولی می گویند. معقولات اولی نیز عبارتند از تصورات اولیه اشیاء که در ذهن هست ولی منشأ و مصداق آنها در خارج هست.[4] مانند طبیعت حیوان و انسان که بر موجود خارجی حمل می‌شوند.این مفاهیم گاهی در خارج موجود می شوند و آثارش بر آن بار می شود و گاهی در ذهن تحقق می یابد و فاقد آثار خارجی می‌شود.مانند مفهوم انسان.در نتیجه مفهوم حقیقی نسبت به وجود و عدم، یکسان است و نسبت به هیچ‌یک تقیدی ندارد؛ یعنی نسبت به هر دو "لا بشرط " است.[5] به بیان دیگر چنین امری نسبت به وجود و عدم و در نتیجه نسبت به ترتب آثار و عدم ترتب آثار، لا بشرط خواهد بود و چنین اموری با قیدهای گوناگون جمع می شود و در شرایط مختلف می تواند بعینه حضور داشته باشد. از این رو می توان گفت:مفاهیمی مانند انسان، هم در ذهن موجود می شوند و هم در خارج و آن چه از آنها در ذهن تحقق می‌یابد، همان است که در خارج موجود می گردد. بنابراین یک نوع عینیت میان مفهوم و مصداق برقرار می‌باشد و علم به شیء دقیقا همان شیپئ را به ما نشان می دهد و ذاتش را برای ما مکشوق می نماید و به همین جهت است که این مفاهیم را علم حقیقی نامیده اند.[6]بنابراین می‌توان مفاهیم ماهوی و حقیقی را اموری دانست که حیثیت مصداقشان، نه دقیقا مطابق حیثیت وجود خارجی است و نه عین حیثیت عدم و نه عین حیثیت وجود خارجی و به همین جهت، هم می توانند در خارج موجود شوند و هم در ذهن.بر خلاف مفاهیم اعتباری که حیثیت مصداقشان یا عین حیثیت در خارج بودن است و هرگز در ذهن نمی آیند، یا عین حیثیت در خارج نبودن است که مصادیق آن نه در خارج تحقق می یابند و نه در ذهن، و یا عین حیثیت در ذهن بودن است که تنها در ذهن تحقق می یابند و هرگز نمی توانند در خارج محقق شوند که به دسته اول و دوم این مفاهیم اعتباری، معقولات ثانیه فلسفی و به دسته سوم، معقولات ثانیه منطقی می گویند.[7]

این مفاهیم از ناحیه عقل فعال به انسان اعطا می شود.هرگاه از ناحیه عقل فعال در قوه ناطقه انسان چیزى حاصل شد، در این هنگام از محسوساتى که در قوه متخیله انسان است و در آنجا محفوظ است، معقولاتى در قوه ناطقه حاصل می‌شود که همان معقولات اولیه‌ایست که همه مردم در آن مشترک‌اند. مثل اینکه «مقادیر مساوى با چیزى با یکدیگر مساوى هستند». معقولات اولیه مشترک سه قسم‌ هستند: یک قسم، اوائل هندسه علمى است و قسم دیگر اولیاتى که ادراک زشت و زیباى امورى که انسان باید انجام دهد، موقوف بر آن است و قسم سوم اولیاتى که بکار برده شده تا بوسیله آنها علم باحوال و مبادى و مراتب موجوداتى حاصل شود. اموری که شأن آنها این است که مورد عمل انسان نباشد و نظری می باشند. مثل علم بآسمانها و سبب اول و سایر مبادى دیگر و آنچه در شأن آنها است که از این مبادى حادث شوند. [8] هنگامى که براى انسان این گونه معقولات بالفعل حاصل شد، قهرا او تأمل و شوقى به استنباط حاصل می یاد و یا کراهتى از آنها در او پدید می آید.

حصول‌ این معقولات براى انسان عبارت است از استکمال اول او و این نوع از معقولات بخاطر این در انسان نهاده شده است که انسان در جهت نیل بکمال اخیر خود بکار گیرد و مورد عمل قرار دهد و سعادت انسان عبارت است از صیرورت و انتقال و تحول نفس در کمال وجودى خود، به مرتبه ای که در قوام خود، دیگر محتاج به ماده نباشد و این امر به این سبب است که تا آنجا کمال یابد تا از جمله موجودات مفارق و مبراى از ماده گردد.[9]

طریقه انتزاع این امور توسط ذهن بدین صورت است که ذهن این مفاهیم را بطور خودکار از موارد خاص انتزاع مى‌کند؛ یعنى همینکه یک یا چند ادراک جزیی به وسیله حواس ظاهرى یا شهود باطنى حاصل شد، فورا عقل، مفهوم کلى آنرا به دست مى‌آورد. مانند مفهوم کلى سفیدى که بعد از دیدن یک یا چند شى‌ء سفید رنگ انتزاع مى‌شود یا مفهوم کلى ترس که بعد از پیدایش یک یا چند بار احساس خاص بدست مى‌آید. چنین مفاهیمى را مفاهیمى ماهوى یا معقولات اولى مى‌نامند.[10]

ویژگى مفاهیم ماهوى این است که از ماهیت اشیاء حکایت مى‌کنند[11] و حدود وجودى آنها را مشخص مى‌سازند. این مفاهیم نزدیکی زیادی با واقعیت خارجی دارد؛ زیرا از واقعیت های خارجی انتزاع می شود و به منزله قالبهاى خالى براى موجودات هستند و از این روى مى‌توان آنها را به قالبهاى مفهومى تعریف کرد. این مفاهیم در علوم مختلف حقیقى کاربرد دارند.[12]