وضع تنباکو در آستانه قرارداد رژی

روزنامه دنیای اقتصاد

تاریخ: 11/6/1396

در ایران سه نوع توتون و تنباکو به‌دست می‌آمد: اول مرغوب و صادراتی، دوم تنباکوی چپق که ارزان‌ترین هم بود و روستاییان و قاطرچیان و افراد کم‌درآمد مصرفش می‌کردند و سوم توتون سیگارت یا پاپیروس که از سده نوزدهم در ایران باب شد. توتون از 1875 و از آسیای میانه و راه آدرنه به گیلان راه یافت. بانی کار یک ارمنی بود به نام دکتر ستپان هاراتومانیانس که به فانوس شهرت داشت. آب و هوای گیلان و کردستان برای رشد توتون سخت مناسب جلوه کرد. تا جایی که رفته‌رفته کشت توتون از تنباکوی چپق ارزان‌تر تمام شد و هم مرغوب‌تر بود و هم جابه‌جا شدنش آسان‌تر صورت می‌گرفت پس در سال‌های پسین سیگارت جای چپق را گرفت. در همین سال‌های 1876 توتون رشت با اینکه به دست کشتگران ماهر انجام نمی‌گرفت باز مرغوب و بسیار خوشبو بود. همین نکته مشوق رشتی‌ها شد تا برای پیشبرد کار شرکتی برپا دارند و گروهی کارشناس بیاورند و همچنین این خیال قوت گرفت که توتون را جایگزین نهال توت کنند.

مهم‌ترین مرکز کشت نخست ولایت فومن و روستاهای پیرامونش بود و سپس کردمحله در نزدیکی رشت نیز کار کشت را آغاز کرد. بهترین توتون از لاهیجان برداشت می‌شد در 1877 یک‌سال بعد از باب شدن توتون در گیلان 182/ 43 کیلو از این محصول تولید کردند و در سال 1878 بیش از 100هزار کیلو برداشتند. در این سال رشتیان برای نخستین‌بار توتون خود را به روسیه فرستادند. در 1895 رژی آغاز به کار کرد و تولید چند برابر شد؛ اما در این سال چون رژی در کار دخیل شد، توتون به روسیه فروخته نشد. همزمان با افزایش کشت تنباکو در داخل کشور، بازرگانان ایرانی در ولایات عثمانی جایگیر شدند. به دوران محمدشاه و پس از پایان گرفتن جنگ‌های ایران و روس دادوستد از نو به راه افتاد. تنباکو نیز در زمره صادرات درآمد. قنسول فرانسه از بغداد گزارش کرد: «به سبب رشد روزافزون مصرف تنباکو در ترکیه «بازرگانان ایرانی در بصره مستقر شده‌اند و با بنادر دریای سرخ تجارت بزرگی برای تولید به راه انداخته‌اند.» همین گزارش افزود: «از پی آزار ترکان، تنباکوفروشان هر بار سوی «بوشهر، مسقط، کویت و بمبئی» می‌گریزند و در «همان‌جا همان دادوستد را دنبال می‌کنند.» بنابراین این تجارت به‌رغم دشواری‌هایی که در مسیر آن وجود داشت، درآمد خوبی را نصیب بازرگانان ایرانی می‌کرد.

منبع: هما ناطق، بازرگانان در دادوستد با بانک شاهی و رژی تنباکو (بر پایه آرشیو امین‌الضرب)، انتشارات خاوران، 1371.