دانشنامه پژوهه بزرگترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی

اصل در مفعول مطلق

اصل در استعمال مفعول مطلق این است که مصدری از لفظ عامل باشد که از آن به "مصدر متأصل در مصدریت"، "مصدر اصیل" و "مصدر اصلی" تعبیر شده است
No image
اصل در مفعول مطلق

نویسنده: محسن بي باك

كلمات كليدي: مصدر اصيل، نائب مفعول مطلق، تأخر مفعول مطلق از عامل، حذف عامل مفعول مطلق، مفعول مطلق بدل از عامل

"اصل در مفعول مطلق"، از مجموعه مباحث "مفعول مطلق" است که به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد از این رو به خواننده­ی محترم توصیه می‌شود جهت فهم مطالب این نوشتار و شناخت جایگاه و اهمیت عنوان آن به مدخل "مفعول مطلق" و مطالب مذکور در آن مراجعه کند. این مجموعه، سه اصل در مفعول مطلق را بیان کرده و در ضمن هر اصل به تبیین موارد مخالف با آن اصل می­پردازد.

اصل اول: مصدر بودن از لفظ عامل

اصل در استعمال مفعول مطلق این است که مصدری از لفظ عامل باشد که از آن به "مصدر متأصل در مصدریت"، "مصدر اصیل" و "مصدر اصلی" تعبیر شده است.[1] در مقابل با مواردی از مفعول مطلق مواجه می‌شویم که یا مصدر نبوده و یا مصدری از لفظ عامل نیستند؛ در اینگونه موارد مصدر اصیل حذف شده و این الفاظ از آن نیابت کرده‌اند؛ مانند: «وَ تَبَتَّلْ إلَیْهِ تَبْتِیلاً»؛[2] در این آیه­ی شریفه "تََبَتَّلْ" عامل مفعول مطلق و از باب "تَفَعُّل" و "تَبْتِیلاً" مفعول مطلق و از باب "تَفْعِیل" است؛ با این اختلاف در نوع باب، مفعول مطلق (تَبْتِیلاً)، مصدری از لفظ عامل نبوده و به این جهت از مصدر اصیلِ محذوف (تَبَتُّلاً)، نیابت کرده است.

اعراب نائب "مفعول مطلق"

نائب مفعول مطلق مانند مصدر اصیل، منصوب است و در اعراب هر دو تعبیر "منصوب بنابر مفعول مطلق" به کار می­رود؛ اما دقت شود تعبیر "منصوب بنابر مصدریت" فقط در اعراب مصدر اصیل به کار می‌رود و در اعراب نائب مفعول مطلق از تعبیر "منصوب بنابر نیابت از مصدر محذوف" استفاده می‌شود.[3]

موارد نیابت از مفعول مطلق

نیابت گاهی از مصدر مؤکّد و گاهی از مصدر مبیّن است که در ادامه به بررسی موارد مشهور[4] نیابت در هر یک می‌پردازیم:

نائب مصدر مؤکّد[5]

1. مصدر مترادف با مصدر اصیل؛ مانند: «سررتُ فرحاً»؛ در این مثال مصدر اصیل (سروراً) حذف شده و مترادف آن (فرحاً)، نائب از آن شده است.

2. اسم مشارک با مصدر اصیل در حروف اصلی ماده؛[6] این اسم مشارک بر دو گونه است:

الف) اسم مصدر اصیل؛ مانند: «أعطیک عطاءً»؛ در این مثال مصدر اصیل (اعطاء) حذف شده و اسم مصدر (عطاء)، نائب از آن شده است.

ب) مصدر از فعل دیگر؛ مانند: آیه­ی «تَبَتَّلْ إلَیْهِ تَبْتِیلاً»؛[7] در این آیه­ی شریفه مصدر اصیل (تَبَتُّلاً) که از باب "تَفَعُّل" است، حذف شده و مصدر باب "تفعیل" (تَبْتِیلاً) نائب از آن شده است.

نائب مصدر مبیِّن

1. "کلّ"[8] مضاف به مصدر محذوف ؛ مانند: آیه­ی «فَلا تَمِیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ»؛[9] در این آیه­ی شریفه "کلّ" نائب از مصدر محذوف (میلاً) شده و تقدیر عبارت "فلا تمیلوا میلاً کلَّ المیل" بوده است.

2. "بعض"[10] مضاف به مصدر محذوف؛ مانند: «ضَرَبْتُهُ بعضَ الضربِ»؛ تقدیر عبارت "ضَرَبْتُهُ ضَرْبَاً بعضَ الضربِ" بوده است.

3. "حقّ" مضاف به مصدر محذوف؛ مانند: آیه­ی «الَّذین ءاتَیْناهُمُ الکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ».[11]

4. "أیّ"[12] استفهامیه مضاف به مصدر محذوف؛ مانند: «أیَّ عیشٍ تعیش؟».

5. "ما"[13] استفهامیه؛ مانند: «ما تَضْربُ زیداً؟».

6. عدد دالّ بر مصدر محذوف؛ مانند:‌ آیه­ی «فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَةً».[14]

7. ضمیر عائد به مصدر محذوف؛ مانند: آیه­ی «فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإنِّی أعَذِّبُهُ عَذاباً لا أعَذِّبُهَُ أحَداً مِن العالَمِیْنَ»[15]: در این آیه­ی شریفه ضمیر "ـه" در "لا أعذِّبه" عائد به مصدر محذوف (العذابَ) و نائب از آن است.

8. صفت مصدر محذوف؛ مانند: «تکلَّمتُ أحْسَنَ التکلّم»؛ در این مثال "أَحْسَن" وصف و نائب از مصدر محذوف (تکلّماً) است و تقدیر عبارت "تکلمتُ تکلّماً أحْسنَ التکلّم" بوده است.

9. لفظ دالّ بر هیأت مصدر محذوف؛ مانند: «یموت الکافرُ میتةَ سوءٍ».

10. لفظ دالّ بر نوع مصدر محذوف؛ مانند: «مشی القهقری».[16]

11. اسم اشاره؛ مانند: «ضربتُ ذلک الضربَ».

12. آلت ایجاد معنای مصدر محذوف؛ مانند: «زیدٌ ضربتُهُ رأساً»؛ در این مثال "رأساً" نائب مصدر از محذوف و وسیله­ی ایجاد و تحقق "ضرب" است؛ تقدیر عبارت "زیدٌ ضربته ضربَ رأسٍ" بوده است.

اصل دوم: ذکر عامل "مفعول مطلق"

اصل در عامل مفعول مطلق این است که در کلام ذکر شود؛ اما در مواردی با این اصل مخالفت شده و عامل حذف می‌شود. در ادامه، موارد حذف عامل در هر یک از مصدر مبین و مصدر مؤکد به طور جداگانه مورد برسی قرار می­گیرد:

حذف عامل در مصدر مبین

حذف عامل مصدر مبین به شرط وجود قرینه[17]جایز است؛ مانند جایی که به شخص آماده­ی سفر گفته شود: «سفراً حمیداً»؛ در این مثال "سفراً" مفعول مطلق نوعی است که به جهت قرینه­ی حالیّ (آمادگی مخاطب برای سفر) عامل آن حذف شده است؛ تقدیر عبارت "تسافر سفراً حمیداً" بوده است.

نکته‌­ی قابل توجه این است در این موارد حذف عامل جایز بوده و مفعول مطلق، نائب از عامل نیست. [18]

حذف عامل در مصدر مؤکد

اصل در کاربرد مصدر مؤکد عدم حذف عامل آن است زیرا غرض از آوردن مصدر مؤکد، تأکید و تقویت معنای عامل و تقریر مراد از آن است از این رو حذف عامل مصدر مؤکد، معارض با این غرض است. اما با این وجود عرب در بعضی از مواضع معین، عامل را حذف کرده و مصدر مؤکد را نائب از آن می­آورد. با التزام عرب در حذف عامل در این مواضع و لحاظ اصل عدم حذف عامل در مصدر مؤکد می­توان اینطور نتیجه گرفت که حذف عامل مصدر مؤکد جایز نیست[19] مگر در مواردی که عرب ملتزم به حذف عامل شده است که در این موارد حذف عامل واجب بوده و با حذف عامل، مصدر نائب از آن می­شود.[20] این موارد در ادامه مورد بررس قرار می­گیرد.

موارد وجوب حذف عامل [21]

وجوب حذف عامل در سه موضع واقع می­شود:

الف)انشاء طلبی[22]؛ مانند جایی که متکلم در هنگام ورود بزرگی به حاضرین می­گوید: «قیاماً»؛ در این مثال "قیاماًً" مفعول مطلق و نائب از عامل خود (قوموا) شده است؛ تقدیر عبارت "قوموا قیاماً" بوده است.

در این موضع در صورتی که مصدر، مفرد نکره و عامل محذوف، فعلی از لفظ و ماده­ی مصدر باشد حذف عامل، قیاسی است. [23]

ب) انشاء غیر طلبی[24]؛ مانند جایی که چیزی سبب تعجب متکلم شده و می­گوید: «عجباً»؛ در این مثال "عجباً" مفعول مطلق و نائب از عامل خود (عجبتُ) شده است؛ تقدیر عبارت "عجبتُ عجباً" بوده است.

ج) خبر محض

در این موضع در صورتی که عامل محذوف از لفظ و ماده­ی مصدر باشد حذف عامل قیاسی است. [25] موارد نیابت در این موضع عبارتند از:

1. مفعول مطلق تفصیل دهنده­ی عاقبت جمله­ی قبل باشد؛ مانند: «فَشُدُّوا الوَثاقَ فَإمّا مَنّاً بَعْدُ و إمّا فِداءً»؛[26] در این آیه­ی شریفه "منّاً" و "فداءً" مفعول مطلق و بدل از عامل خود بوده که عاقبت جمله‌ی قبل (فشدوا الوثاق) را تفصیل می‌دهد؛ تقدیر عبارت "إمّا تمنون منّا و إمّا تفدون فداء" بوده است.

2. مفعول مطلق، مضمون جمله‌ای را که نص[27] در معنای مفعول مطلق است تأکید می­کند. این نوع را "مصدر مؤکِّد لِنفسه" می‌نامند؛[28] مانند: «لَه عَلَیَّ الفُ درهمٍ إعْتِرافاً»؛ در این مثال مضمون جمله‌ی "له علیَّ الفُ درهمٍ" اعترافی از جانب متکلم بر بدهکار بودن است که مفعول مطلق (اعترافاً) این مضمون را تأکید می‌کند. تقدیر عبارت "إعترفتُ إعترافاً" بوده است.

3. مفعول مطلق با تأکید مضمون جمله‌ی قبل، احتمال غیر معنای مفعول مطلق را از آن دفع می‌کند. این نوع را "مصدر مؤکِّد لغیره" می‌نامند؛[29] مانند: «زیدٌ قائمٌ حَقّاً»؛ در مضمون جمله‌ی "زیدٌ قائم" دو احتمال صدق (حقیقت داشتن) و کذب (حقیقت نداشتن) وجود دارد. مفعول مطلق (حقاً) بعد از تأکید مضمون جمله (قیام زید)، احتمال غیر حقیقی بودن را از آن دفع می‌کند؛ تقدیر عبارت "حَقَّ حَقّاً" بوده است.

4. مفعول مطلق در موضع خبر از اسمی قرار گیرد که صلاحیت خبر بودن برای آن اسم را ندارد. در این صورت حذف عامل مفعول مطلق در سه موضع واقع می‌شود:

الف) مفعول مطلق تکرار شود؛ مانند: «زیدٌ سیراً سیراً»؛ در این مثال "زیدٌ"، مبتدا و اسم عین و "سیراً"، مفعول مطلق و در موضع خبر است؛ اما از آن جهت که اسم معنی است صلاحیت خبر واقع شدن برای اسم عین (زیدٌ) را ندارد؛ تقدیر عبارت "زیدٌ یسرُ سیراً" بوده است.

ب) مفعول مطلق، محصور­فیه واقع شود؛ مانند: «ما أنت إلّا سیراً»؛ در این مثال "سیراً" مصدر و مفعول مطلق است. تقدیر عبارت "ما أنت إلّا تسیرُ سیراً" بوده است.

ج) مصدری بر مفعول مطلق عطف شود؛[30] مانند: «المریضُ لا أکْلاً و لا شرباً»؛ در این مثال "أکْلاً" مفعول مطلق و در موضع خبر است و مصدری (شرباً) بر آن عطف شده است. تقدیر عبارت "المریضُ لایأکل و لایشربُ" بوده است.

اصل سوم: تأخر مفعول مطلق از عامل[31]

اصل در مفعول مطلق این است که بعد از عامل خود ذکر شود اما در مواردی برخلاف اصل، واجب است بر عامل خود مقدم شود همچون مواردی که الفاظ دارای صدارت به مفعول مطلق اضافه شوند؛ مانند: «أیَّ عَیْشٍ تعیشُ»؛ در این مثال "أیّ" از ادات استفهام و دارای صدارت است از این رو بر عامل خود (تعیشُ) مقدم شده و بنابر نیابت از مفعول مطلق، منصوب است.

مقاله

جایگاه در درختواره نحو

این موضوعات را نیز بررسی کنید:

جدیدترین ها در این موضوع

رفتار و منش امام خمینی (ره) با دختران

رفتار و منش امام خمینی (ره) با دختران

در همۀ جوامع بشری، تربیت فرزندان، به ویژه فرزند دختر ارزش و اهمیت زیادی دارد. ارزش‌های اسلامی و زوایای زندگی ائمه معصومین علیهم‌السلام و بزرگان، جایگاه تربیتی پدر در قبال دختران مورد تأکید قرار گرفته است. از آنجا که دشمنان فرهنگ اسلامی به این امر واقف شده‌اند با تلاش‌های خود سعی بر بی‌ارزش نمودن جایگاه پدر داشته واز سویی با استحاله اعتقادی و فرهنگی دختران و زنان (به عنوان ارکان اصلی خانواده اسلامی) به اهداف شوم خود که نابودی اسلام است دست یابند.
تبیین و ضرورت‌شناسی مساله تعامل مؤثر پدری-دختری

تبیین و ضرورت‌شناسی مساله تعامل مؤثر پدری-دختری

در این نوشتار تلاش شده با تدقیق به اضلاع مسئله، یعنی خانواده، جایگاه پدری و دختری ضمن تبیین و ابهام زدایی از مساله‌ی «تعامل موثر پدری-دختری»، ضرورت آن بیش از پیش هویدا گردد.
فرصت و تهدید رابطه پدر-دختری

فرصت و تهدید رابطه پدر-دختری

در این نوشتار سعی شده است نقش پدر در خانواده به خصوص در رابطه پدری- دختری مورد تدقیق قرار گرفته و راهبردهای موثر عملی پیشنهاد گردد.
دختر در آینه تعامل با پدر

دختر در آینه تعامل با پدر

یهود از پیامبری حضرت موسی علیه‌السلام نشأت گرفت... کسی که چگونه دل کندن مادر از او در قرآن آمده است.. مسیحیت بعد از حضرت عیسی علیه‌السلام شکل گرفت که متولد شدن از مادری تنها بدون پدر، در قرآن کریم ذکر شده است.
رابطه پدر - دختری، پرهیز از تحمیل

رابطه پدر - دختری، پرهیز از تحمیل

با اینکه سعی کرده بودم، طوری که پدر دوست دارد لباس بپوشم، اما انگار جلب رضایتش غیر ممکن بود! من فقط سکوت کرده بودم و پدر پشت سر هم شروع کرد به سرزنش و پرخاش به من! تا اینکه به نزدیکی خانه رسیدیم.

پر بازدیدترین ها

تعامل اعراب مسلمان و ایرانیان ʆ) نقش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در فتح ایران

تعامل اعراب مسلمان و ایرانیان (6) نقش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در فتح ایران

این نوشتار در نقد سلسله مقالاتی است که فتح ایران توسط اعراب مسلمان را یکی از مقاطع تلخ تاریخ معرفی نموده‌اند.
راههای رسیدن به آرامش روانی از نگاه قرآن

راههای رسیدن به آرامش روانی از نگاه قرآن

قرآن کریم که بزرگترین معجزه پیامبراکرم(ص) است و تمام آنچه را که بشر برای هدایت نیاز داشته ودر آن آمده است، کاملترین نسخه برای آرامش روح است.
No image

نحوه های مختلف شـروع کلاس توسط مربی

در این بخش "شـروع ها" در جهت آموزش کلاسداری مطرح می شود.
Powered by TayaCMS