كلمات كليدي : بقيع، رسول خدا، مدينه، بني حرام، بني سالم، توجّه واليان، تخريب، عكس العملها، مرحوم مدرس، سردار سپه، منتخب الدوله
نویسنده :
پيشينه قبرستان بقيع به دوران قبل از اسلام میرسد، ليكن در اسناد به روشنی مشخص نيست كه قدمت آن به چه تاريخی مربوط است و از چه زمان مردمان مدينه جنازه درگذشتگان خود را در اين گورستان به خاك می سپرده اند.
منابع تاريخی گواهی میدهد كه پيش از هجرت، مردم مدينه اجساد مردگان خود را در دو گورستانِ «بنی حرام» و «بنی سالم» و گاهی نيز در منازل خود دفن میكردند.[1] ليكن با هجرت مسلمانان به مدينه، بقيع تنها قبرستان مسلمانان گرديد و به مرور زمان و با دفن اجساد تعدادِ زيادی از صحابه و تابعين و نيز همسران و دختران و فرزندان و اهلبيت رسول الله(صلی الله عليه وآله) از اهميت ويژه ای برخوردار شد.[2] و گورستانهای پيشين، رفته رفته به حالت متروكه در آمد و از ميان رفت.[3]
علت نامگذاری بقیع:
بقيع را از آن رو «بقيع الغرقد» ناميده اند كه نوعی درخت خاردار در آنجا می روييده و نامش «غرقد» بوده است.[4] سپس آن درخت از ميان رفت، امّا نامش ماندگار شد.
برخی نيز گفته اند: بقيع غرقد، نام زمينی است كه نوعی درخت بلندِ توت آن را پوشانده باشد.
بقیع از منظر رسول خدا(ص):
در روايت آمده است كه: رسول الله (صلی الله عليه وآله) به دستور خداوند، كنار اين قبرستان حضور میيافت و به مدفونين آن سلام می كرد و برای آنان از خداوند آمرزش می طلبيد.[5]
بقيع تا يكصدسال پيش، ديوار و حصاری نداشت، اما اكنون با ديواری بلند محصور گشته و از گذشته تاكنون مسلمانان از هر فرقه و مذهبی، پس از زيارت پيامبرخدا (صلی الله عليه وآله) به اينجا آمده، اهلبيت پيامبر(صلی الله عليه وآله) و ديگر آرميدگان در اين گورستان را زيارت میكنند.
قبر امامان معصوم(عليهم السلام) و تعداد ديگری از دفن شدگان در بقيع نيز دارای قبّه و سايبان بوده، كه در حمله وهابيان تخريب گرديد و اكنون اين قبرستان به صورت فضای باز و ساده ای درآمده و تنها برخی از قبور از ديواره های كوتاهی برخوردار است.
توجّه واليان به قبرستان بقيع:
واليان مدينه در طول تاريخ، مقابر اهلبيت(عليهم السلام)، همسران پيامبر(صلی الله عليه وآله)، فرزندان و ياران پيامبر(صلی الله عليه وآله) و تابعين مشهور و مدفون در بقيع را، با بناهای عظيم و ضريحهای ثمين و سيمين مشخص و در بازآفرينی و بازسازیها، پيوسته حراست و حفاظت از آنها را برعهده میگرفتند....[6]
پس از تسلّط سعوديان بر حجاز، با توجه به پيوند فكری و مذهبی آنان با محمدبن عبدالوهاب، در هر شهر و منطقه ای كه وارد میشدند، آثار و ابنيه ساخته شده بر روی قبور بزرگان صدر اسلام را خراب و ويران میكردند.
وهابيان، بار نخست در سال 1221هـ.ق. بخشی از بناهای قبرستان بقيع را ويران نموده و سپس با تكميل سلطه خود بر حجاز در شوال سال 1344هـ.ق. كليه اين بناها و گنبدها و آثار را ويران و اموال و اشيای گرانقيمت موجود در اين اماكن را به تاراج بردند و نه تنها در مدينه، بلكه در هرجا گنبد و بارگاه و زيارتگاهی بود، به ويرانی آن اقدام كردند.
وقتی وهابيان وارد طائف شدند، گنبد مدفن ابن عباس را خراب كردند، چنانكه يكبار ديگر اين كار را كرده بودند. آنان هنگامیكه وارد مكه شدند، گنبدهای قبر عبدالمطّلب، ابوطالب و خديجه امّ المؤمنين(عليها السلام) را ويران نمودند و زادگاه پيامبر(صلی الله عليه وآله) و فاطمه زهرا(عليها السلام) را با خاك يكسان كردند و آنگاه كه وارد جده شدند، گنبد و قبر حوّا را خراب كردند و به طور كلّی، تمام مقابر و مزارات را در مكه، جده، طائف و نواحی آنها ويران نمودند و زمانی هم كه مدينه منوره را محاصره كردند، به ويران كردن مسجد و مزار حمزه پرداختند. پس از تسلّط وهابيان بر مدينه منوره، قاضی القضات وهابيان، شيخ عبدالله بن بليهد، در رمضان 1344هـ.ق. از مكه به جانب مدينه حركت كرد و اعلاميه ای صادر نمود و ضمن آن، جواز ويران كردن گنبدها و زيارتگاهها را از مردم سؤال كرده بود. بسياری از مردم از ترس به آن پاسخ نداده و برخی نيز لزوم ويران كردن را خواستار شده بودند!
البته هدف او از اين اعلاميه و سؤال، نظرخواهی واقعی نبود، بلكه می خواست در ميان مردم آمادگی ايجاد كند، چون وهابيان در هيچ يك از اعمال خود و در ويران كردن گنبدها و ضريحها، حتی گنبد مرقد حضرت رسول(صلی الله عليه وآله) منتظر نظر مردم نبودند و اين اعمال، پايه مذهب آنان است. شاهد سخن آنكه، آنان پس از نشر اين اعلاميه و سؤال و جواب، همه گنبدها و زيارتگاهها را در مدينه و اطراف آن ويران كردند و حتی گنبد مضاجع ائمه اهلبيت(عليهم السلام) را در بقيع، كه قبر عباس عموی پيامبر(صلی الله عليه وآله) نيز در كنار آنها بود، خراب نمودند و ديوارها و صندوقها و ضريحهايی كه روی قبرهای شريف قرار داشت، همه را از بين بردند، در حالی كه برای آن، هزار ريال مجيدی هزينه كرده بودند.[7] آنها در اين زيارتگاهها، جز تلّی سنگ و خاك، به عنوان علامت باقی نگذاشتند.
آنان هيچ قبر و ضريحی را استثنا نكرده اند، بلكه قبر پيامبر(صلی الله عليه وآله) از آن جهت كه بيشتر مورد احترام و علاقه مردم است، از ديدگاه آنها و از نظر دلايل وهابيان، جهت تخریب دارای اولویت است و اگر از اين نظر خاطرشان جمع بود، حتماً قبر پيامبر(صلی الله عليه وآله) را نيز ويران میكردند! بلكه پيش از مزارهای ديگر، به تخريب آن اقدام میكردند.[8]
عكس العملها:
با انتشار خبر تخريب ابنيه بقيع، به خصوص آثار قبور پيشوايان معصومِ مدفون در آن قبرستان، افكار عمومی در ايران به شدت تحت تأثير قرار گرفت و شيعيان از خود واكنشهای شديدی نشان دادند به گونه ای كه رييس الوزرای وقت، مجبور شد روز شانزدهم صفر را عزای عمومی اعلام كند.
روز شنبه شانزدهم صفر (15 شهريور)، تعطيل عمومی شد و از طرف دسته جات مختلف تهران، مراسم سوگواری و عزاداری به عمل آمد و عصر همين روز نيز يك اجتماع چندين ده هزار نفری، در خارج دروازه دولت تشكيل گرديد و در آنجا خطبا و ناطقين، نطقهای مهيّجی ايراد كرده و نسبت به قضايای مدينه و اهانتی كه از طرف وهابیها به گنبد مطهر حضرت رسول(صلی الله عليه وآله) به عمل آمده بود، اظهار انزجار و تنفّر شد.[9]
سخنرانی مرحوم مدرس در مجلس:
مرحوم مدرس، به مناسبت اين موضوعِ مهم، در روز هشتم شهريور 1304هـ.ق. مطابق با دهم صفرالمظفّر 1344هـ.ق. در مجلس شورای ملی، نطقی ايراد كرد و پس از بيان مقدمه ای چنين گفت:
«... ما خيلی جامعه خودمان را از دست داديم. برادرانی داريم در اكثر دنيا كه دول اسلامی، آن طوریكه بايد و شايد با آنها رفتار نكرده است و بالأخره يك وقت بيدار شده و هوشيار شويم و جامعه خودمان را حفظ كنيم. از آقايانی كه در تحت لوای اين قوم اند، سؤال میكنم، چه وقت است آن وقت؟ از امروز بهتر؟ كيست كه آن لوا را بردارد و بگويد در اين موقع من لوای اسلام را برمیدارم و اين قوم را در تحت قوميت و در تحت جامع ديانت اسلاميه، قوميتشان را ترقّی می دهم و حفظ می كنم»[10]
مرحوم مدرس، پس از ايراد سخنرانی در مجلس، مسأله تشكيل كميسيون ويژه برای پيگيری موضوع را به شكل جدی دنبال میكند.
واكنشِ سردار سپه:
با توجه به شدّت اعتراضها، سردارسپه در مجلس قول داد تا شخصاً به اين موضوع رسيدگی كند[11] ليكن اسناد و مدارك نشان میدهد كه وی هيچگونه اقدام مثبتی انجام نداده است.
ملاقات منتخب الدوله و عبدالعزيز:
در آستانه سقوط حكومت هاشمی در حجاز، در تاريخ شانزدهم تيرماه 1303هـ.ق. منتخب الدوله به سِمت سرپرست اتباع و حجاج ايرانی منصوب و وارد مكه گرديد، ليكن پس از روی كار آمدن عبدالعزيز و انتشار اخباری مبنی بر تخريب اماكن مقدس دو شهر مكه و مدينه و نگرانیهايی كه در كشورهای اسلامی به خصوص ايران به وجود آمد و از آنجا كه هنوز حكومت سعوديان استقرار لازم را نداشت، عبدالعزيز اين اخبار را تكذيب و از دولتهای اسلامی می خواست تا نمايندگانی را برای پيگيری موضوع به حجاز اعزام دارند. ايران از جمله اولين كشورهايی بود كه هيأتی مركب از غفارخان جلال السلطنه (وزير مختار ايران در مصر) و حبيب الله خان هويدا به حجاز اعزام كرد و اين هيأت در تاريخ 24/6/1304هـ.ق. وارد جده گرديد.[12]
عبدالعزيز پذيرايی گرمی از اين هيأت به عمل آورده و براساس گزارش هويدا اظهار تمايل زيادی به نزديكی با ايران از خود نشان میدهد.
عبدالعزيز، موضوع تخريب قبور را به ديگران نسبت داده، ليكن در ملاقات ديگری كه هويدا با عبدالعزيز داشته، عبدالعزيز چنين اظهار میكند:
«... بلی، وهابیها اعتقاد به تعمير قبور و قبه ها ندارند و بدعت میدانند و «خيرالقبور الدوارس» را حديث معتبر میشناسند. مع هذا بعد از ورود خودم، فوراً جلوگيری كرده ام و حاليه نيز با كمال اصرار و الحاح منتظرم كه دول و ملل اسلامی نماينده های خود را بفرستند و در امور حجاز قراری دهند و برای تعمير اين قبور نيز اگر مصمم شوند، مخالفت نمیكنم، سهل است، مساعدت خواهم كرد....»
همانگونه كه در گزارشهای پيشين گذشت، عبدالعزيز به لحاظ مشكلاتی كه در آغاز راه با آن روبه رو بوده، تلاش میكند ضمن پافشاری بر اعتقاد وهابيان به تخريب قبور، آن را به نوعی به ديگران نسبت داده و با آوردن نمايندگان كشورهای اسلامی به حجاز در تثبيت حكومت خويش تلاش كند و با وقت كشی، آرام آرام به سوی استقرار حكومت خود گام بردارد.
نتیجه گیری:
اکنون سالها از آن حادثه دلخراش می گذرد و ما روز به روز شاهد تخریب بیشتر آثار و اماکن اسلامی به بهانه های واهی از جمله توسعه حرمین شریفین هستیم. جا دارد امت اسلامی در اقدامی هماهنگ همانند روز جهانی قدس، انزجار خود را از این عمل وهابیون به گوش جهانیان برسانند و دولتهای اسلامی در قالب سازمان کنفرانس اسلامی وظیفه حمایت و حفظ آثار و ابنیه اسلامی را بر عهده دارند، لذا حاکمان ممالک اسلامی بایستی تصمیم عاجل و قاطعی را در این مورد اتخاذ کرده و ضمانت اجرائی مستحکمی را برای این تصمیم مهم خود در نظر بگیرند.