كلمات كليدي : روش، گرايش، تفسير اجتماعي، قرآن پژوهي، علوم قرآن
"تفسیر" در لغت از ماده "فسََّر" به معنی «کشف و پرده‌برداری از معنای لفظ و ظاهر کردن آن» است[1] و در اصطلاح به معنای پرده برداری از ابهاماتِ کلمات و جملات قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آنها است.[2]
توضیح بعضی واژگان:
"گرایش" یعنی تأثیر باورهای مذهبی، کلامی، جهت گیریهای عصری و سبکهای پردازش در تفسیر قرآن، که بر اساس عقاید، نیازها، ذوق و سلیقه و تخصص علمی مفسر شکل می‌گیرد.[3]
"روش" یعنی استفاده از ابزار یا منبع خاص (مانند: قرآن، روایت، عقل و...) در تفسیر قرآن تا معانی ومقصود آیه را روشن کند.[4]
جایگاه علمی واژه:
تفسیر اجتماعی که شاخه‌ای از تفسیر اجتهادی با گرایش اجتماعی است به معنای خضوع در برابر مفاهیم اجتماعی و نیازهای واقعی عصر حاضر است که مفسر در این روش تلاش می‌کند، بین نظریه قرآن در زمینه مسائل اجتماعی،با هدف اجتماعی، هماهنگی برقرار نماید،[5] و در جنبه‌های محتلف اجتماعی از مسائل اعتقادی گرفته تا مسائل اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و حقوقی، به ارایه نظریه و تئوری می‌پردازد و مشکلات را پیش بینی می‌کند و به شبهات مختلف پاسخ می‌دهد.
مفسر در این تفسیر از موضعی متعهدانه و مسئولانه به قضایا نگاه می‌کند و نگران حوادث و تحولات است و از همین روست که همۀ راه حل‌ها را بررسی می‌کند و آنچه را مطابق فرهنگ و تعالیم قرآنی می‌یابد، ارایه می‌دهد.[6]
تاریخچه:
قرآن کریم همانطور که به عقاید و احکام تکلیفی انسان می‌پردازد، بسیاری از مطالب مربوط به زندگی اجتماعی و فردی بشر را بیان کرده است. این بُعد از قرآن از دیرباز مورد توجه مفسران بوده و به تفسیر آیات مربوط به آن پرداخته‌اند، اما در قرن اخیر، با حرکت "سید جمال الدین اسدآبادی" در مصر نگاهی نو به تعالیم قرآن و اسلام شکل گرفت[7] و به تبعیت از او شاگردش استاد "محمد عبده" پایه و اساس این بنیان را پی ریزی کرد، و باب اجتهاد در تفسیر را پس از چندین قرن گشود.
بعد از او هم، شاگردانش، به همین شیوه و سبک عمل کردند، اما کسی که در این راه گوی سبقت را از همه ربوده است علامه و فیلسوف بزرگوار سید محمد حسین طباطبایی (ره) می‌باشد، که در تفسیر المیزان مباحث اجتماعی زیادی را طرح می‌کند.[8]
تفسیر اجتماعی در المیزان:
«یا أیّها الّذینَ آمنوا اصْبِروا وَ صابِروا و رابِطوا...»[9]
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! در برابر مشکلات و هوسها استقامت کنید! و در برابر دشمنان (نیز)، پایدار باشید و از مرزهای خود، مراقبت کنید...»
علامه طباطبایی (ره) در تفسیر این آیه بحث‌هایی را در زمینه‌های مختلف اجتماعی مانند بحث انسان و اجتماع، انسان و رشد و نمو او در اجتماع، عنایت اسلام به اجتماع، رابطه فرد و اجتماع در اسلام و...مطرح می‌کند.[10] همچنین در جاهای مختلفی از تفسیر المیزان، مباحثی چون، اجتماع، اخوت و برادری، اصلاحات اخلاقی حکومت و حاکم، حریت و آزادی و شئون مختلف آن، حیات اجتماعی، عدالت اجتماعی، قوانین اجتماعی، وحدت اجتماعی، هدایت اجتماعی، ضرورت وجود قوانین در جامعه و...را مطرح و بحث می‌کند.[11]
ویژگیهای تفسیر اجتماعی:
مفسرانی که به این گرایش تفسیری روی آورده‌اند به عناصر ذیل توجه بیشتری کرده‌اند:
1- به آیاتی از قرآن که مسائل اجتماعی را بیان می‌کند بیشتر پرداخته‌اند.[12]
2- به مشکلات مسلمانان در عصر خویش توجّه کرده و آیات قرآن را بر زندگی عصر خود تطبیق نموده و درمان مشکلات اجتماعی را در قرآن جستجو کرده‌اند.[13]
3- به آموزه‌های تربیتی و ارشادی قرآن توجه خاص داشته‌اند.[14]
4- معمولاً از بیانی شیوا و ساده استفاده کرده‌اند تا تفسیر برای عموم مردم (سطح متوسط جامعه) قابل استفاده باشد.[15]
5- به شبهات و اشکال‌های مخالفان نسبت به قرآن و اسلام توجه کرده و پاسخ می‌دهند.[16]
6- مفسر در گرایش اجتماعی، روحیه‌ای اجتماع گرایانه دارد و آیات قرآن، احکام اسلامی را از زاویه فردی نمی‌بیند.[17]
7- مفسر گرایش اجتماعی، تقلیدگونه با تفسیر برخورد نمی‌کند و می‌کوشد با اسلوبی زیبا، سنت‌های اجتماعی آیات قرآن را بر نیازهای عصر تطبیق کند و با بیانی د رخور فهم همه ارایه نماید.[18]