كلمات كليدي : قرآن، اصلاح، صلح، ذات البين، آشتي دادن
نویسنده : علی محمودی
اصلاح ذات البین از سه کلمه تشکیل شده است: "اصلاح" از مادۀ صلح و نقطه مقابل فساد و تباهی است و به معنی از بین بردن نفرت و کینه در میان مردم است.[1] "ذات" مؤنث ذو به معنی عین هر چیز و نفس آن است،[2] و "بین" برای حد فاصل میان دو چیز یا وسط آنها وضع شده است.[3]
بنابراین اصطلاح "اصلاح ذات البین" به معنی اصلاح اساس ارتباطات و تقویت و تحکیم پیوندها و از میان بردن عوامل و اسباب تفرقه و نفاق است[4] و در اصطلاح قرآنی به معنی آشتی دادن مردم و نیز به معنی از میان برداشتن تباهی و نادرستی در محیط اجتماعی است.[5]
برای بقاء روابط محبت آمیز و ادامۀ زندگی مشترک، آشتی دادن بین دو طرفی که خصومت دارند یک ضرورت اجتماعی است بخصوص اگر رابطه مذکور میان زن و شوهر در محدودۀ خانواده یا دو طایفه واقع شود.[6]
"اصلاح ذات البین،" نقطه مقابل سخن چینی نیز می‌باشد و فرد می‌کوشد با سخنان خود میان دو نفر صلح و صفا برقرار کند. بدیهی است آشتی دادن، تنها در سطح فرد یا افراد اثر نمی‌گذارد بلکه سبب انسجام اقشار مختلف جامعه و تحکیم پیوندها میان آنها می‌شود و این خود سبب پیروزی و عزت و اقتدار جامعۀ اسلامی می‌گردد.[7] حضرت رسول (ص) در
بیان اهمیت آشتی دادن میان مردم می‌فرماید:
«اَلا اُخْبِرُکُمْ بِأفْضَلَ مِنْ دَرَجَةِ الصّیامِ والصّلوةِ وَالصَّدَقَةِ؟ اِصلاحُ ذاتِ البَیْنِ فَاِنَّ فَسادَ ذاتِ البَیْن هِیَ الحالِقَةُ »[8]
«آیا شما را به چیزی با فضیلت‌تر از نماز و روزه و صدقه (زکات) آگاه نکنم؟ آن چیز اصلاح میان مردم است، زیرا تیره شدن رابطه میان مردم، مهلک و دین برانداز است.»
با اینکه دروغ گفتن یکی از گناهان کبیره است و دروغگو مورد نکوهش واقع شده است اما بخاطر اهمیت اصلاح بین مردم اگر کسی بتواند به این وسیله بین دو نفر که با یکدیگر نزاع دارند صفا و صمیمیت ایجاد کند
دروغ گفتن برایش جایز است.[9] امام صادق (ع) می‌فرماید:
«اَلْمُصْلِحُ لَیْسَ بِکاذِبٍ »[10]
«آشتی دهنده دروغگو نیست.»
نکاتی در امر اصلاح ذات البین:
1- پیدا کردن ریشه‌های اختلاف و نفاق باعث می‌شود انسان زودتر به نتیجه برسد.
2- اگر اختلافات عمیق باشد باید بعد از بررسی جهات آن، تک تک به حل آن پرداخت و شتابزدگی ننمود.
3- با استفاده از مسائل عاطفی که در آیات و روایات وجود دارد، به تحریک عواطف دو طرف پرداخت.
4- مأیوس نشدن و صبر و حوصله و فداکاری از جمله موضوعات مهمی است که اصلاح کننده باید مدنظر داشته باشد.
5- از نکات مهم دیگر پرهیز از جانبداری است.[11]
اصلاح ذات البین در قرآن:
"اصلاح" و دیگر مشتقات صلح، نزدیک به 80 بار در قرآن به کار رفته است و گاهی به خداوند نسبت داده می‌شود و گاهی به بندگان (بیشترین کاربرد آن از این قسم است: رفع اختلافات خانوادگی، اصلاح در وصیت، اصلاح در امور یتیم، آشتی دادن بین مردم و ...از مهمترین موارد اصلاح دررابطه با انسان با انسانهای دیگر است.)[12]
«یَسْئَلونَکَ عَنِ الْاَنْفالِ قُلِ الْاَنفالُ لِلهِ وَالرَّسولِ فَاتَّقوا اللهَ وَ اَصْلِحوا ذاتَ بَیْنِکُمْ...»[13]
«از تو دربارۀ انفال (غنائم و هر گونه مال بدون مالک مشخص) سؤال می‌کنند، بگو انفال مخصوص خدا و پیامبر است. پس از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و خصومتهایی را که در میان شماست، آشتی دهید...»
اصلاح ذات البین و ایجاد تفاهم و زدودن کدورتها و تبدیل آنها به صمیمیت و دوستی، یکی از مهمترین برنامه‌های اسلامی است. در تعلیمات اسلامی به اندازه‌ای به این موضوع اهمیت داده شده که به عنوان یکی از برترین عبادات معرفی گردیده است. حضرت امیر (ع) خطاب به فرزندان بزرگوارش می‌نویسد:
«من از جد شما پیامبر (ص) شنیدم که می‌فرمود: اصلاح دادن بین مردم از نماز و روزۀ یکسال برتر است.»[14]
علت اینهمه تأکید روشن است؛ زیرا عظمت و توانایی و قدرت و سربلندی یک ملت جز در سایۀ تفاهم و تعاون ممکن نیست اگر مشاجره‌ها و اختلافات اصلاح نشود، ریشۀ عداوت تدریجاً در دلها نفوذ می‌کند و ملتی را به جمعی پراکنده تبدیل می‌سازد که در مقابل هر حادثه‌ای ضعیف می‌گردد و مسائل اصولی اسلام نیز به خطر خواهد افتاد.[15]
«لا خَیْرَ فی کَثیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ اِلّا مَنْ اَمَرَ بِصَدَقَةٍ اوْ مَعرُوفٍ اَوْ اِصلاحٍ بَیْنَ النّاسِ وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ فَسَوفَ نُؤتیهِ اَجْراً عظیما »[16]
«در بسیاری از سخنان در گوشی (و جلسات محرمانۀ) آنها خیر و سودی نیست، مگر کسی که (به این وسیله) امر به کمک به دیگران، یا کار نیک یا اصلاح در میان مردم کند و هر کس برای خشنودی پروردگار چنین کند پاداش بزرگی به او خواهیم داد.»
نجوا تنها بعضی سخنان درگوشی نیست بلکه هرگونه جلسات سری و مخفیانه را نیز شامل می‌شود. بعد از نکوهش سخنان در گوشی، برای اینکه گمان نشود هرگونه نجوا و جلسات سری مذموم است چند مورد را به عنوان مقدمۀ بیان یک قانون کلی به صورت استثناء بیان می‌کند.
اساساً نجوا اگر در حضور جمعیت انجام پذیرد سوء ظن افراد را برمی‌انگیزد و گاهی حتی میان دوستان ایجاد بدبینی می‌کند. اما گاهی حفظ آبروی انسانی ایجاب می‌کند که از نجوا استفاده شود. از جمله کمک‌های مالی (صدقه) یا امر به معروف کردن یا اصلاح بین مردم است که آشکارا گفتن این موارد ممکن است جلو اصلاح را بگیرد.[17]