مجموعه گردآمده از ترجمه‌های علامه ملامحسن فیض كاشانی دربردارنده ده رساله در زمینه
فقه، اخلاق، عقاید و عبادات است. رساله‌های موجود در این دفتر فارسی بر اساس تقدم احتمال
زمان نگارش عبارتند از: ترجمه العقاید، ترجمه الصلاه، ابواب الجنان، ترجمه الطهاره،
ترجمه الحج، ترجمه الزكاه، مفتاح‌الخیر، ترجمه الشریعه، ترجمه الصیام.
رساله (ترجمه العقائد) در هشت بخش همانند هشت در بهشت نگاشته شده است. هر بخش با نام
«در» به بیان اصول عقاید شیعه بر مبنای آیات قرآن و احادیث معصومان (ع) پرداخته است.
فیض كاشانی، دلالت‌ها و ارشادهای خداوند و رسول گرامی او را برترین كلام‌ها و استوارترین
برهان‌ها برای صاحبان خرد و اندیشه می‌داند و این استشهاد و استدلال‌جویی از قرآن و
حدیث را تقلید محض و پیروی ناآگاهانه نمی‌داند بلكه این شیوه را مایه هشدار باش و بیداری
عقل‌های درست‌اندیش می‌خواند.
«درِ اول درباره اثبات وجود خداوند و هستی حق گفت‌وگو می‌كند. نویسنده این «در» را
با این عبارت آغاز می‌كند: «یك دم حدیث امكان و وجوب را بگذار و دل با ما دار و لحظه‌ای
حرف دور و تسلسل را رها كن و گوش با ما كن كه دورت سرگردان می‌سازد و تسلسلت در بیابان
بی‌پایان می‌اندازد. زمانی نگاه كن و ببین در غرایب آسمان و...»
علامه فیض ربانی با بیان نظم حاكم بر هستی و نیز فطرت خداجوی آدمی كه درمی‌یابد: او
خود خویشتن را نیافریده است پس نیازمند آفریدگاری هست و نیز با اشاره به برهان نهفته
در این كلام بلند امام علی(ع) عَرَفتُ اللهَ بِفَسخِ العَزائِم و نَقضِ الهِمَمِ و
نیز برهان نیاز انسان در مشكلات و دشواری‌ها به نیروی ماورایی و قدرتی لایزال به اثبات
وجود خدا می‌پردازد.
«در» دوم پیرامون اثبات توحید و یگانگی حق سخن می‌راند. و «در» سوم به بحث و بررسی
پیرامون صفات جمالی و جلالی خداوند بر اساس آیات و روایات، می‌پردازد.
«در» چهارم درباره نبوت و رسالت، و «در» پنجم در به روی موضوع وصایت و ولایت می‌گشاید.
«در» ششم درباره معاد و «در» هفتم از رساله «ترجمه العقائد» به ذكر احوال موت و قیامت
پرداخته است. و در آخر «در» هشتم را به تشریح بهشت و دوزخ و شفاعت و حوض اختصاص داده
است. وی در پایان پس از گفت و گو از حوض كوثر، رساله را چنین به پایان می‌رساند:
«و مؤلف این رساله را كه یكی از فدویان خاك در اوست (یعنی امیرمؤمنان امام علی(ع) ان‌شاءالله
جامی كرامت خواهد فرمود كه لذت دیدار ساقی، او را چنان محو سازد كه به لذت شراب نپردازد.»
گر تو ز شراب می‌شوی مست
ما را ساقی رباید از دست
فیض در بخش «ترجمه الصلاه» ، این رساله را پس از نام خدا با این بیت آغاز می‌كند:
هر كه نه گویا به تو خاموش به
هر چه نه یاد تو فراموش به
و سپس از اذان و اقامه و تكبیره‌الاحرام تا سلام پایانی نماز را به زبانی ساده و همه‌كس
فهم به فارسی ترجمه می‌كند و خواندنی است كه در ترجمه صلوات در تشهد نماز آل محمد (صلی‌الله
علیهم اجمعین) را این گونه می‌شناساند:
«خدایا درود فرست بر محمد(ص) و بر اهل بیت محمد(ص) كه حضرت فاطمه (س) و دوازده امام
معصوم‌اند، و هر كه سیرت ایشان ورزد و از علم ایشان حظی وافر داشته باشد، مثل سلمان
فارسی چنان كه پیغمبر(ص) فرموده كه «سَلمَانُ مِنَا اَهلَ البَیت»
این رساله نیز در هشت باب نگاشته شده است.
رساله مفتاح‌الخیر، یكی دیگر از رساله‌های این مجموعه، مشتمل بر هشت «در» و تكمیل كننده
رساله «ترجمه‌الصلاه» است.
فیض در این رساله به بررسی اقسام نماز، شرائط وجوب و صحت نماز، نماز مسافر، اوقات نمازها،
گونه‌های شك در نماز و چگونگی جبران نمازهای از دست رفته می‌پردازد.
دانستنی است كه فیض كاشانی یكی از شرائط صحت و درستی نماز را آن می‌داند كه مسائل نماز
باید از امام معصوم فرا گرفته شود اگر چه به چندین واسطه باشد. البته این نكته فقهی
تازه‌ای نیست ولی تصریح و شفاف‌گویی آن از زیبایی‌های كار فقهی اوست. و نیز از فتاوی
ویژه او آن است كه: آن كسی كه ساتر عورت ندارد ولی لباس نجسی به همراه دارد باید لباس
نجس را بپوشد و اركان نماز را تمام انجام دهد و دیگر آن كه وقت نماز مغرب را زمان غروب
آفتاب (استتار قرص خورشید) می‌داند.
علامه فیض كاشانی ماده تاریخ اتمام مفتاح‌الخیر را با عبارت «شهر محرم‌الحرام» كه برابر
با 1073 هجری قمری می‌شود بیان می‌كند.
ترجمه رساله دیگر این مجموعه كه به ترجمه الطهاره اختصاص دارد، دارای هشت «در» است
كه «در» اول در فضیلت طهارت گشوده می‌شود و «در» آخر در كیفیت تیمم بسته می‌شود. ماده
تاریخ اتمام نگارش رساله عبارت «شد محرم الحرام» (بدون الف تعریف در الحرام) است گفتنی
است كه علامه فیض بر این فتواست كه آب تا زمانی كه رنگ و بو و طعم آن تغییر نكرده باشد
اگر چه قلیل باشد به مجرد ملاقات با نجس نجس نمی‌شود و نیز از فتاوی ویژه او كفایت
غسل به هر نیتی كه باشد از وضوست.
هم‌چنین نویسنده این مجموعه در بخش دیگری به «اذكار الطهاره» می‌پردازد كه این رساله
دربردارنده ذكرها و دعاهایی است كه در «ترجمه الطهاره» به آنها اشاره شده است این
رساله تكمیلی در پنج باب تنظیم شده است كه باب اول در اذكار بیت‌الخلاء و باب آخر در
اذكار غسل است.
مبحث بعد، كتاب حاضر، «ترجمه الحج» است، كه این رساله در فقه حج و عمره است و فیض در
ابتدا می‌نویسد این ترجمه را بعد از «ترجمه الصلاه» و «ترجمه الطهاره» و «ترجمه الصیام»
نوشته است.
فیض فقیه كه به جنبه‌های عملی و كاربردی فقه عنایت ویژه‌ای داشته است در این رساله
به تفصیل از حج تمتع و عمره و مفرده سخن می‌گوید ولی حج قرآن و افراد را رها كرده و
تنها به تعریفی كوتاه از این دو بسنده می‌كند. نیز در كفاره شكار می‌نویسد: چون كفاره
شكار كردن بسطی از سخن می‌طلبد كه مناسب این رساله نیست و احتیاج به آن نیز كمتر می‌شود،
طی آن می‌شود.»
این رساله نیز در هشت باب نگاشته شده است.
هم‌چنین در ذكر زیارات مشاهد مشرفه- علی‌اهلها السلام- و خاصه در زیارت پیامبر و ائمه
معصومین می‌نویسد: «از جمله سنن موكده، حاج را، زیارت پیغمبر(ص) است و بعضی اخبار دلالت
بر وجوب آن دارد و در زیارت قبور سائر ائمه معصومین- صلوات‌الله علیهم- ثواب بسیار
هست، خصوصاً امام حسین و امام رضا(ع).
همچنان كه در حدیث وارد شده زیارت امام حسین(ع) فرض است بر هر مؤمنی، و زیارت امام
رضا(ع) معادل هفتاد هزار حج است. در ادامه نیز می‌نویسد: و كسی كه از مشاهد مشرفه دور
باشد اگر به بام خانه خود برآید و سر سوی آسمان كرده متوجه قبور ایشان شود و سلام كند
بر ایشان، ثواب زیارتی به جهت او نویسند.
بخش بعدی این مجموعه به بحث و بررسی درباره «ترجمه الزكاه» می‌پردازد. این رساله نیز
در هشت «در» به مباحث زیر پرداخته است:
معنای زكات، فضیلت و ارزش‌های زكات دادن- اقسام و شرایط زكات، نصاب نقدین (طلا
و نقره)، نصاب أغنام (أنعام) ثلاثه (شتر، گاو- گوسفند) نصاب غلات اربعه (گندم- جو-
مویز- خرما) چگونگی مصرف زكات.
علامه در یك بخش كوتاه نیز به تشریح زكات فطره و شرائط آن پرداخته است و در پایان از
آداب زكات دادن سخن می‌گوید.
«باید كه زكات را به قصد قربت بدهد و مبادرت كند در دادن بعد از تمامی سال در نقدین
و انعام و بعد از درویدن و چیدن یا حرس كردن در غلات، و اگر سبب تأخیر، انتظار مستحق
یا افضل مستحقین باشد یا خواهد كه بسط كند بر اصناف، اولی آن است كه از مال خود جدا
كند و الا اگر تلف شود ضامن است، مگر آن كه انتظار كشد كه مویز یا خرما شود. و در همه
زكات دادن قیمت جایز است الا در انعام كه احتیاط آن است كه از عین بدهد مگر آن كه فرض
معین را نداشته باشد.»
رساله فقهی صیام، رساله دیگری از مجموعه حاضر نیز در هشت «در» نگارش شده است كه به
بیان فضیلت روزه‌های ماه رمضان و شرائط و آداب آن پرداخته و در پایان در هشتمین «در»
از درهای صیام پیرامون اعتكاف و شرائط آن سخن می‌گوید.
«اعتكاف حبس نفس است بر عبادت خدای تعالی با روزه سه روزه یا بیشتر در مسجد جامعی و
آن در اصل شرع مستحب است و واجب نمی‌شود مگر به نذر یا به گذشتن دو روز تمام از اعتكاف
مستحب. پس سیوم واجب می‌شود و هم‌چنین هر شیمی واجب است، مثل ششم و نهم و دوازدهم و
هر چند بالا رود. و باید كه از مسجد بیرون نرود الا به سبب حاجت ضروری چون به خلا رفتن
و به جنازه حاضر شدن و عبادت مؤمنی كردن و حاجت مؤمنی برآوردن و به نماز جمعه حاضر
شدن و امثال آن و چون بیرون رود باید جایی ننشیند مگر ضرورتی داعی بر نشستن باشد و
خصوصاً زیر سایه تا آنكه برگردد و نیز اكثر اوقات را به عبادت بگذراند و از زنان و
بوی خوش و خرید و فروخت اجتناب كند.»
از ترجمه‌های دیگر این مجموعه، «ترجمه الشریعه» است. این رساله نیز در هشت «در» تنظیم
شده است. «در» اول به تشریح معنای شریعت و كیفیت سلوك راه حق می‌پردازد.
«بدان كه حق تعالی خلایق را به جهت بندگی و فرمانبرداری آفرید چنان كه می‌فرماید: نیافریدم
پریان و آدمیان را مگر از برای آنكه بندگی كنند مرا. و بندگی به جهت آن است كه هر كسی
به كمال لایق به حال خود برسد تا در عقبی به سعادت عظمی و فردوس اعلی فایز و بر منت‌های
همت خود كامروا باشد، چنان كه می‌فرماید: و شما راست در بهشت هر چه بخواهد نفس‌های
شما و شما راست در بهشت آنچه را آرزو كنید.»
«در» دوم این ترجمه در بیان اعمال نیك بدنی و ذكر نمونه‌هایی از آن است. «در» سوم نیز
به بیان اعمال ناپسند بدنی اختصاص دارد و در این باره به آیه‌ای از قرآن اشاره می‌كند:
«خدای قبول نمی‌كند عبادت و طاعت را مگر از آن كسانی كه پرهیزگار باشند. ترك معاصی
همه فریضه است و ترك مكروهات به منزله نوافل است كه ثواب دارد و فعلش عقاب ندارد. »
«در» چهارم این ترجمه پیرامون ثواب برخی اعمال پسندیده و سنت‌های نیك سخن می‌گوید
و رفتارهای پسندیده را در دو محور فردی (مانند مسواك زدن، عطر زدن، و...) و اجتماعی
(ثواب فریاد رسیدن مسلمانان، عیادت بیمار) ذكر كرده است.
«در» پنجم درباره جزای برخی اعمال ناپسند و چگونگی عقاب آنها گفت‌وگو می‌كند و در
این باره به ذكر احادیثی می‌پردازد، از جمله: «بپرهیزید از غافل شدن از یاد حق- جل
شأنه- پس به درستی كه هر كه غافل شود از یاد حق، از خود غافل شده است. و بپرهیزید از
سهل و خوار گرفتن فرمان خدای- پس به درستی كه هر كه سبك و سهل گیرد امر خدای را، خدای
او را خوار می‌گرداند در روز قیامت.»
«در» ششم این ترجمه از كتاب حاضر سخن از صفات پسندیده نفسانی و منش‌های اخلاقی انسان
مانند صبر و توكل و... می‌گوید. «صبر یعنی پای افشردن بر دشواری در راه حق، پس اگر
به مصیبت صبر كند، سی صد درجه اجر دارد و اگر بر طاعت، شش صد درجه و اگر از مصیبت،
نه صد درجه. و این بهترین انواع صبر است. در این قسمت نیز به فرمایش حق تعالی اشاره
شده است كه می‌فرماید: «جز این نیست كه تمام و كامل داده می‌شود مزد صبركنندگان، بی‌حساب.»
«در» هفتم، صفات اخلاقی ناپسند مانند تكبر- عجب- حسد و... را معرفی می‌كند.
«حسد بردن: بر اهل نعمت دنیوی و اخروی و ساخط بودن و شكایت داشتن از خدای، به دل یا
به زبان در انعام بر غیر، كه در مقابل رضا و تسلیم است. حق تعالی در خصوص منافقان می‌فرماید:
بلكه حسد می‌برند مردمان را بر آن چیزی كه حق تعالی داده است به ایشان از افضل خود.»
و در حدیث آمده: حسد ایمان را می‌خورد همچنان كه آتش، هیزم را می‌خورد.
نویسنده «در» هشتم را به ذكر پاره‌ای از آداب سلوك راه خدا اختصاص داده است. و عمده
آداب این راه را یاد حق تعالی در هر لحظه و ساعت می‌شناساند و در پایان رساله چنین
می‌نویسد: «و هر كه توفیق یابد كه اعمال حسنه و سنن سنیه مذكوره را به جای آورد
و از اعمال سیئه مذكوره اجتناب نماید و اخلاق پسندیده را تحصیل كند و ناپسندیده را
از خود دور، روز به روز حالش در ترقی باشد، حسناتش فزاید و سیئاتش مغفور و درجاتش مرفوع
و باطنش صافی و قربش به حق وافی و دعایش مستجاب و نفسش مستطاب. بیت:
گر چه وصالش نه به كوشش دهند
آن قدر ای دل كه توانی بكوش»
علامه فیض كاشانی در پایان رساله، ماده تاریخ اتمام آن را به لحاظ ماده و سال عبارت
«شهر محرم‌الحرام» می‌نویسد كه برابر با 1073 هجری قمری است. انتخاب روایت هر باب فقهی
از شواهد گویای این نكته است. او احادیثی را كه از لقای خداوند، قرب او و رضای حق،
سبحانه، سخن می‌گوید بر روایات فراوانی كه از حور و غلمان و میوه‌های بهشتی گفت‌وگو
می‌كند، ترجیح می‌دهد و مخاطب خویش را بر معیار آن احادیث بلند و آسمانی به انگیزش
الاهی وا می‌دارد.
ملای فیض كاشانی از هر فرصتی برای بیان نكته‌های اخلاقی استفاده كرده است و دفترش سرشار
از بینش توحیدی و نگاه عرفانی اوست. چنان كه رگه‌های این نگاه والای عارفانه را در
بیشترینه مباحث كتاب حاضر می‌توان یافت.
نویسنده در آغاز ترجمه‌ها(به جز ترجمه‌های تكمیلی و نیز «ترجمه الصیام» و «ترجمه‌الزكاه»)
اشعاری در قالب غزل یا قصیده آورده است كه بیشتر آنها با زبانی مناجات‌گونه پرده از
معارف پنهانی موضوعی كه رساله بدان پرداخته است، می‌گشاید و نیز با انگیزشی درونی در
خوانندگان زمینه سیر و سلوك آنها را در راه بندگی خداوند، فراهم می‌آورد.
نكته قابل توجه این كه روزگار علامه محسن فیض كاشانی روزگار اوج استیلای حكومت صفوی
است. در این دوران علوم حدیث، تفسیر، فقه و حكمت رونق بسزایی دارد. دانشمندان بزرگی
چونان میرداماد- ملاصدرا- محقق سبزواری تا علامه مجلسی در این روزگار می‌زیسته‌اند.