اسناد،اسناد بين المللي،اسناد جهاني،حقوق بشر،اسناد حقوق بشري
نویسنده : محمد ابراهيمي
در بحث از منابع حقوق بشر و به ویژه منابع بین‌المللی حقوق بشر با عبارت «اسناد بین‌المللی حقوق بشر» بیشتر مواجه می‌شویم. زیرا بی‌شک یکی از مهمترین منابع بین‌المللی بشر را می‌توان اسناد بین‌المللی دانست که در راستای به رسمیت شناختن حقوق و آزادی‌های اساسی تدوین و به تصویب رسیده‌اند. عبارت مزبور اشاره به نوعی از طبقه‌بندی اسناد حقوق بشری داشته و گاهی از آن با اصطلاح اسناد جهانی[1] نیز یاد می‌شود. این امر که توسعه و تثبیت استانداردهای بین‌المللی حقوق بشر عمدتاً از طریق تدوین و تصویب اسناد حقوق بشری و به ویژه اسناد بین‌المللی حقوق بشر صورت پذیرفته و اینک این اسناد در زمره مهمترین منابع حقوق بشر محسوب می‌شوند، غیر قابل انکار است.
1. تعریف اسناد بین‌المللی حقوق بشر
به طور کلی به هر گونه مصوبه مکتوب رسمی دولت‌ها [تابعان حقوق بین‌الملل] که در قالب سند یا مدرکی تنظیم می‌شود نظیر یک معاهده (treaty) و در آن اهداف و مقاصد دولت‌ها در ارتباط با اصول یا هنجارهای حقوق بشری مورد تأکید قرار داده می‌شود اصطلاح سند حقوق بشری اطلاق می‌گردد. [2] چنانچه سندی که به تصویب می‌رسد شامل تمامی دولتهای دنیا گردد از آن به سند بین‌المللی یا جهانی تعبیر می‌شود. [3] عبارت استاد بین‌المللی حقوق بشر اشاره به نوع خاصی از طبقه‌بندی اسناد حقوق بشری از نظر بین‌المللی یا منطقه‌ای داشته و خود نیز می‌تواند بر اساس گستره شمولش نسبت به موضوعات یا بر مبنای الزامی و غیر الزامی بودن به عناوین مختلفی طبقه‌بندی گردد.
2. طبقه‌بندی اسناد بین‌المللی حقوق بشر
اسناد بین‌المللی حقوق بشری را بر مبنای گستره‌ی شمول آنها و پوشش حمایتی نسبت به حقوق تمامی انسان‌ها به اسناد بین‌المللی حقوق بشری عام و اسناد بین‌المللی حقوق بشری خاص می‌توان تقسیم نمود. اسناد بین‌المللی عام حقوق بشری آن دسته از اسنادی هستند که گروه‌های خاصی را مدنظر نداشته و به حقوق همه انسان‌ها صرف نظر از تعلقات عرضی همچون جنسیت، مذهب، تابعیت و. . . می‌پردازد، [4]نظیر اعلامیه جهانی حقوق بشر (1948). [5] در مقابل این دسته از اسناد، اسناد بین‌المللی حقوق بشری خاص قرار دارند که گروه‌های خاصی را مورد پوشش حمایتی خود قرار می‌دهند. این اسناد در گروه‌های متنوعی قابل طبقه‌بندی هستند؛ زنان، پناهندگان، کودکان، مردمان بومی، اقلیت‌ها، معلولین، کارگران مهاجر، زندانیان و. . . از جمله گروه‌هایی هستند که موضوع این دسته از اسناد حقوق بشری قرار می‌گیرند. [6]هر یک از این دو دسته اسناد از حیث ماهیت سندی، گاهی به صورت الزام آور و تحت عناوینی چون میثاق[7] و کنوانسیون[8] یا معاهده[9] تنظیم می‌شوند و گاهی هم به اقتضای ماهیت ویژه حقوق بشری به صورت اسنادی غیر الزام آور تحت عنوان اعلامیه‌ها [10] تدوین و تصویب می‌گردند. باید توجه داشت که اسناد مزبور گاهی دارای موضوع اختصاصی بوده و به طور خاصی به یک حق یا یک دسته از حقوق می‌پردازند و گاهی هم موضوعی عام را شامل شده و حقوق و آزادی‌های متنوع و مختلفی را شامل می‌شوند.
3. مهمترین اسناد بین‌المللی حقوق بشر
تعداد اسناد بین‌المللی حقوق بشری بسیار زیاد بوده و اسناد متنوع عام و خاص بین‌المللی در راستای ترویج توسعه، و حمایت از حقوق و آزادی‌های بشری به تصویب رسیده‌اند که برخی از مهمترین آنها به شرح زیر می‌باشد.
اسنادی چون میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (1966)[11]، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966)[12]، کنوانسیون منع و مجازات کشتار دسته جمعی (ژنوساید)، [13] کنوانسیون بین‌المللی محو هر نوع تبعیض نژادی، [14] کنوانسیون ضد شکنجه و رفتار یا مجازات خشن، غیرانسانی یا تحقیرآمیز[15] و. . . را می‌توان در شمار مهمترین اسناد بین‌المللی حقوق بشری عام دانست که دارای ماهیتی الزام آور از حیث سندی می‌باشند.
کنوانسیون رفع هر گونه تبعیض از زنان، [16] کنوانسیون حقوق کودک[17] و. . . نیز در شمار مهمترین اسناد بین‌المللی حقوق بشر خاص‌اند که دارای ماهیتی الزام آورند. به همین ترتیب اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه‌ای درباره محو هر گونه نابردباری و تبعیض بر اساس مذهب یا عقیده و. . . [18] را نیز می‌توان در قالب اسناد بین‌المللی حقوق بشری عامی دسته‌بندی نمود که از حیث ماهیت سندی غیر الزام آورند. اعلامیه رفع خشونت از زنان[19] و اعلامیه مربوط به حقوق اقلیت‌های ملی یا قومی، مذهبی و زمانی[20] و. . . . نیز در زمره اسناد بین‌المللی حقوق بشری خاصی‌اند که دارای ماهیتی غیر الزام آور هستند.
هر یک از این اسناد دارای جایگاه ممتاز و ویژه‌ای در عرصه حقوق بشری بوده و هر یک در جهت توجه به اصول و اهداف خاص حقوق بشری و تضمین و حمایت از حقوق انسان‌ها به طور عام یا حمایت از گروه‌های خاص بشری تدوین و تصویب شده‌اند و در برخی از آنها سازوکارهایی جهت نظارت بر رعایت و اجرای حقوق تدارک دیده شده و برخی از آنها نیز فاقد چنین سازوکاری می‌باشند. [21]
4. معرفی اجمالی اسناد بین المللی حقوق بشر
منشور ملل متحد(1945)[22]
این سند نخستین سند بین المللی حقوق بشر جدید محسوب می‌شود که در قالب یک مقدمه و 85 ماده تدوین یافته و به تصویب رسیده است. در ماده 1 آن که اهداف سازمان ملل بیان شده، تشویق و احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی برای همگان به عنوان یکی از اهداف سازمان ملل بیان گردید[23]. همچنین تعهدات اساسی سازمان ملل و دولت های عضو برای دستیابی به این اهداف در مواد55و56 منشور آمده و بند 1 ماده 13 و بند 2 ماده 62 و ماده 68 منشور نیز به حقوق بشر پرداخته و مجمع عمومی و شورای اقتصادی-اجتماعی را موظف به انجام مطالعات و تشکیل کمیسیون ها و ارایه توصیه هایی در جهت تحقق حقوق بشر نموده است.
اعلامیه جهانی حقوق بشر(1948)
اعلامیه جهانی حقوق بشر در دهم دسامبر 1948 با رأی مثبت 48 دولت از 56 دولت عضو سازمان ملل طی قطنامه A217 بدون هر گونه رأی مخالف و با 8 رأی ممتنع به تصویب رسید. این سند نخستین اعلامیه فراگیر حقوق بشر است که از سوی سازمان بین المللی اعلام شده و طبعاً موقعیت معنوی و سیاسی ممتاز و مهمی به دست آورده است. اعلامیه مزبور مشتمل بر یک مقدمه و 30 ماده بوده و بیانگر تفاهم مشترک ملت ها درباره حقوق و آزادی های اساسی انسان است که همواره باید مورد توجه، آموزش، احترام و عمل قرار گیرد. اعلامیه دو نوع حقوق که عبارتند از حقوق مدنی و سیاسی(حقوق نسل اول)[24] و حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی(حقوق نسل دوم)[25] را در بر داشته و
حاوی بیان محدودیت های مربوط به اعمال این حقوق و آزادی ها نیز می‌باشد. [26]
میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی(1966)
میثاق مزبور مشتمل بر یک مقدمه و 31 ماده بوده در 16 دسامبر 1966 طی قطنامه 2200A به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسیده و وفق ماده 27 آن پس از تودیع سی و پنجمین سند تصویب یا الحاق از سوی دولت ها به دبیر کل سازمان ملل در3 زانویه1976 لازم الاجرا شد. این سند فهرست جامع تر و طولانی تری از حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را نسبت به اعلامیه جهانی حقوق بشر در بر دارد. میثاق علاوه بر آنکه فهرستی از حقوق را بیان کرده، آنها را تعریف و تشریح نموده و اقداماتی را که باید در جهت دستیابی به آن حقوق انجام داد نیز مطرح کرده است. مکانیزمی که برای نظارت بر اجرای مقررات میثاق از سوی دولت ها پیش بینی شده بود، تقدیم گزارش به دبیر کل سازمان ملل بود. اینک کمیته ای به نام کمیته اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گزارش های ادواری دولت ها را بررسی و نظرات ملاحظات خود را اعلام می‌نماید.
میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی(1966)
این میثاق به موجب قطنامه2200A در 16 دسامبر 1966 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسیده و مطابق ماده 49 آن پس از گذشت سه ماه، از تودیع سی و پنجمین سند تصویب یا الحاق از سوی دولت ها به دبیر کل سازمان ملل در 23 مارس 1976 لازم الاجرا شد. این میثاق مشتمل بر یک مقدمه و 53 ماده بوده و فهرستی جامع تر و بیشتر از حقوق مدنی و سیاسی را در مقایسه با اعلامیه جهانی حقوق بشر در بر دارد. نظارت بر اجرای مقررات میثاق مزبور بر عهده کمیته ای به نام کمیته حقوق بشر است که بخش چهارم میثاق از ماده 28 تا 45 به چگونگی تأسیس این کمیته و وظایف و اختیارات آن پرداخته است.
4-5-پروتکل اول اختیاری میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی
این پروتکل همزمان با تصویب میثاقین و با قطعنامه 2200A به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید و در 23 مارس 1976 قدرت اجرایی پیدا کرد. منظور از تدوین آن اعطای امکان طرح شکایت به افراد خصوصی از دولت های متبوعشان دایر بر نقض حقوق به رسمیت شناخته شده آنها در میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی به کمیته حقوق بشر بوده است.
دومین پروتکل اختیاری میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (1989)[27]
این سند در 15 دسامبر 1989 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید و در 11 ژانویه1991 با تودیع دهمین سند الحاق یا تصویب لازم الاجرا گردید. این پروتکل به عنوان مقررات الحاقی به میثاق محسوب می‌شود که هدفش لغو مجازات اعدام بوده و دولت های عضو میثاق که پروتکل مزبور را تصویب نمایند باید مجازات اعدام را در کشورشان لغو نمایند.
کنوانسیون منع و مجازات کشتار دسته جمعی(ژنوساید)(1948)
این سند بین المللی در 9 دسامبر 1948 با قطعنامه 260A مجمع عمومی سازمان ملل تصویب و وفق ماده 13 آن پس از گذشت 90 روز از تودیع بیستمین سند تصویب یا الحاق در 12 ژانویه 1951 قدرت اجرایی پیدا کرد این نخستین سند ماهوی حقوق بشری است که مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسانده بود. کنوانیسون مزبور شامل یک مقدمه و 19 ماده بوده که در آن ژنوساید را به عنوان یک جرم بین المللی محسوب نموده و دولت های عضو را متعهد ساخته تا از آن جلوگیری نموده و مرتکبین را مجازات نمایند(ماده یک).
کنوانسیون بین المللی محو هر نوع تبعیض نژادی(1965)
این کنوانسیون در 21 دسامبر 1965 طی قطعنامه (XX) 2106A به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید و مطابق ماده 19 سی روز پس از تودیع بیست و هفتمین سند تصویب یا الحاق آن در 4 ژانویه 1969 قدرت اجرایی پیدا نمود.
کنوانسیون شامل یک مقدمه نسبتاً طولانی و 25 ماده بوده و ماده 1 آن تبعیض نژادی را تعریف و ماده 2 نیز دولت های عضو را متعهد نموده که تبعیض نژادی را محکوم نموده و بدون تأخیر از طریق مقتضی سیاست محو انواع تبعیض نژادی و برقراری تفاهم ملی را به مرحله اجرا گذارند. برای نظارت بر اجرای مقررات کنوانسیون مزبور کمیته ای به نام کمیته رفع تبعیض نژادی مرکب از 18 عضو کارشناسی عالی رتبه و دارای صلاحیت بالای اخلاقی تشکیل شد که وظیفه مهم آنها رسیدگی به گزارش های دولت های عضو است.
کنوانسیون بین المللی منع و مجازات جرم نژاد پرستی (آپارتاید) (1973)
این سند بین المللی در 30 نوامبر 1973 به موجب قطعنامه 3068 به تصویب مجمع عمومی رسیده و مطابق بند 1 ماده 15 آن، 30 روز پس از تودیع بیستمین سند تصویب یا الحاق، در 18 ژوئیه 1976 قدرت اجرایی پیدا نمود. این کنوانسیون در ادامه تلاش های سازمان ملل برای از بردن آپارتاید و سیاست نژاد پرستی و جدایی نژادی که در کشور آفریقای جنوبی وجود داشت به تصویب رسید. این سند شامل یک مقدمه و 19 ماده بوده و به موجب ماده 1 آن، آپارتاید و اعمال جدایی نژادی به عنوان جنایتی که ناقض اهداف و اصول منشور ملل متحد و تهدید جدی صلح و امنیت بین المللی است معرفی شده است. تدابیر اجرایی این سند شامل در خواست گزارش دوره ای از دولت ها می‌شود که در ماده 7 آن مقرر گردیده است.
کنوانسیون ضد شکنجه و رفتار یا مجازات خشن، غیر انسانی یا تحقیر آمیز(1984)
این سند در 10 دسامبر 1984 به موجب قطعنامه 46/39 به تصویب مجمع عمومی رسیده و وفق بند 1 ماده 27، سی روز بعد از تودیع بیستمین سند الحاق یا تصویب در 26 ژوئن 1987 لازم الاجرا گردید. این سند شامل یک مقدمه و 33 ماده بوده که ضمن تعریف شکنجه و جرم انگاری آن، دولت ها را متعهد به اقداماتی در راستای منع شکنجه و مجازات عاملین آنها و آموزش ممنوعیت شکنجه به مأمورین و جبران خسارت قربانی شکنجه و. . . نموده است. تدابیر اجرایی مربوط به اجرای مقررات این کنوانسیون به وسیله کمیته ای به نام کمیته ضد شکنجه پی گیری می‌شود.
کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان(1979)
این سند بین المللی در 18 دسامبر 1979 بر اساس قطعنامه 34/180 مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید و وفق ماده 27 در سوم سپتامبر 1981 سی روز پس از تودیع بیستمین سند الحاق یا تصویب قدرت اجرایی پیدا کرد. این کنوانسیون شامل یک مقدمه و 30 ماده بوده و هدف اصلی از تدوین آن زدودن هر نوع تبعیض علیه زنان و تأمین تساوی همه جانبه آنان با مردان است. تعریف تبعیض در ماده 1 این سند ذکر شده و برقراری مساوات بین زنان و مردان در زندگی سیاسی و عمومی در سطح ملی(ماده 7)، تساوی در زندگی سیاسی و عمومی در سطح بین المللی(ماده 8)، تساوی در حقوق مربوط به تابعیت (ماده 9)، تساوی در آموزش(ماده 10)، تساوی در اشتغال حقوق و حقوق کار (ماده 11)، تساوی در دستیابی به تسهیلات بهداشتی(ماده 12)، تساوی در امنیت اقتصادی و اجتماعی(ماده 13)، تساوی در امور مدنی و اهلیت قانونی(ماده 15)در این سند به رسمیت شناخته شده اند. کمیته رفع تبعیض علیه زنان نیز جهت نظارت بر اجرای مقررات این کنوانسیون وفق ماده 17 تشکیل شده است.
کنوانسیون حقوق کودک(1989)
این سند در 20 نوامبر 1989 به اتفاق آراء از تصویب مجمع عمومی سازمان ملل گذشت و وفق ماده 49، سی روز پس از تودیع بیستمین سند تصویب یا الحاق در 2 سپتامبر 1990 قدرت اجرایی پیدا نمود. این سند شامل یک مقدمه و 54 ماده بوده که در قالب سه بخش تدوین یافته و در بخش نخست آن تعریف کودک و انواع حقوق و تعهد دولتهای عضو برای رعایت حقوق کودکان بیان گردیده(مواد 1-41)و در بخش دوم نیز مکانیزم اجرایی و نظارتی کنوانسیون و چگونگی تشکیل و ترکیب و نحوه عمل کمیته حقوق کودک بیان شده(مواد 42 تا 45)و بخش سوم نیز نحوه امضا تصویب و الحاق به کنوانسیون و اعلام حق شرط. خروج از آن را تبین نموده است. (مواد 46 تا 54)
کنوانسیون بین المللی ضد آپارتاید در ورزش(1985)
این سند بین المللی در دهم دسامبر 1985 و به موجب قطعنامه 64/40 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید و مطابق ماده 18 پس از گذشت 30 روز از تودیع بیست و هفتمین سند تصویب یا الحاق آن در سوم آوریل 1988 لازم الاجرا گردید.
کنوانسیون شامل یک مقدمه و 22 ماده بوده که به منظور جلوگیری از جداسازی و تبعیض نژادی در مسابقات ورزشی و انتخاب و اعزام تیمهای ورزشی برای شرکت در مسابقات جهانی و المپیک و عمدتاً با هدف محکوم کردن و منزوی نمودن آفریقای جنوبی که سیاست رسمی تبعیض نژادی را اعمال می‌کرد، تدوین شده است. مکانیزم اجرایی و نظارتی بر اجرای این کنوانسیون بر عهده کمیسیونی به نام« کمیسیون ضد آپارتاید در ورزش» است که مرکب از 15 نفر عضو می‌باشد.
اعلامیه رفع تبعیض علیه زنان(1967)
این سند بین المللی در 7 نوامبر 1967 توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در یک مقدمه و 11 ماده به تصویب رسید. هدف اصلی این اعلامیه حمایت از تساوی زنان با مردان و رعایت حقوق برابر زنان و مردان و رفع انواع تبعیض علیه زنان بوده است.
5. جمهوری اسلامی ایران و اسناد بین‌المللی حقوق بشر
برخی از اسناد بین‌المللی حقوق بشر اعلامیه جهانی حقوق بشر، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی توسط دولت ایران امضاء و قبل از انقلاب اسلامی به تصویب مجلسین رسیده و برخی نظیر کنوانسیون حقوق کودک و کنوانسیون جلوگیری و مجازات جنایت کشتار دسته جمعی (ژنوساید) و. . . نیز توسط دولت جمهوری اسلامی ایران امضاء و به تصویب رسیده است. [28]
در این میان تعدادی از اسناد بین‌المللی حقوق بشر نظیر کنوانسیون ضد شکنجه و دیگر رفتارها و مجازات‌های خشن، غیر انسانی و تحقیر کننده، کنوانسیون محو هر گونه تبعیض علیه زنان و. . . نیز وجود دارند که جمهوری اسلامی ایران آنها را امضاء ننموده و به تصویب نرسانده است.