ليلا نعمتي
اشاره
تجارت و دادوستد در جامعه اسلامي يک سري آداب و اصول خاصي دارد که به آداب قبل از تجارت، هنگام تجارت و بعد از انجام آن تقسيم مي شود. قوانين تجارت و دادوستد در جامعه اسلامي در واقع براي بهبود انجام معاملات و در نظرگيري منافع عموم مردم، جلوگيري از وابستگي کشور به جوامع ديگر و حفظ استقلال اقتصادي و اجتماعي مسلمانان تدوين شده است. بر مسلمانان واجب است که در زمان انجام تجارت اين اصول را در نظر داشته باشند. مراد از آداب پيش از تجارت آن دسته آدابي است که پيش از داد و ستد با فاصله کوتاه يا بلند بايد مورد توجه قرار گيرد که به شرح زير آورده مي شود:
انگيزه سالم: انسان هر عملي را که انجام
مي‌دهد اعم از عبادات و اعمال صالح يا فعاليت هاي اجتماعي بايد نيت و انگيزه سالم و شرعي داشته باشد. در ارزش گذاري رفتارهاي آدمي از ديدگاه اسلام، افزون بر حسن عمل سنجش ها و معيارهايي همچون نيت نقش دارند. از سوي ديگر پسنديدگي حسن نيت، همه رفتارها و کردارهاي آدمي را در بر مي گيرد و به وظايف عبادي ويژه اي منحصر نمي شود؛ رسول گرامي خدا (ص) فرمودند: بر تو باد که در همه چيز، حتي در خوابيدن و خوردن، نيتي داشته باشي.
در رفتارهاي اقتصادي و داد و ستد نيز انگيزه، نقش مهمي دارد. چرا که در آموزه هاي ديني اقتصادي، با اينکه ساختن انسان و رشد معنوي او را در جايگاه بالاتري قرار داده اند افزون بر اين، دارا بودن انگيزه سالم و آرمان متعالي نقش موثري در حسن عمل دارد و با جهت بخشي مناسب به رفتارها، عاملي بازدارنده از ناشايست هاي اقتصادي شمرده
مي شود. اين گونه است که تجارت نوعي عبادت به شمار مي رود، چه رکن عبادت همان انگيزه و نيت درست است.
دانش و تخصص: انجام هر عملي که از سوي فرد صورت مي گيرد نيازمند دانش، مهارت، تجربه و تخصص در آن رشته است. در ديدگاه اسلام تجارت به دو دليل نيازمند آگاهي است: دانش ديني و راي ورزي و تخصص در کار. درباره امر نخست فراگيري احکام بازرگاني و شناخت حرام و حلال از آدابي است که در روايات به آن تاکيد شده است. فراگيري آن دسته از احکام واجب و حرام داد و ستد که در تلاش هاي اقتصادي فرد مسلمان به آن نياز است، وظيفه اي الزامي و فراتر از استجاب است و براي اين مسئله دلايل خاصي وجود دارد؛ تجارت در اسلام پايبندي ها و ممنوعيت هايي دارد که آگاهي از آنها نيازمند آموزش و فراگيري است. بنابراين حکم به استجاب در فراگيري احکام تجارت و روا دانستن ترک آن در واقع بستر سازي براي گرفتار آمدن به محرمات شرعي است. هرگز ناداني و ناآگاهي را دليلي براي انجام فعاليت هاي اقتصادي حرام و ترک واجبات نمي توان به شمار آورد. يک تاجر مسلمان بايد به تمامي احکام و قوانين ديني مربوط به نحوه و آداب تجارت علم داشته باشد. تجارت موفق تجارت کساني است که از تخصص و آگاهي هاي لازم برخوردار باشند، قوانين و قراردادهاي تجاري، چند و چون توليدات کشورها و مناطق گوناگون و ويژگي هاي بازارها را بشناسند و اطلاعات لازم را در اين زمينه داشته باشند.
اين مهم بويژه در عصر کنوني که با انقلاب در فناوري هاي اطلاعات و ارتباطات و گذر از فناوري سخت افزاري به نرم افزاري نقطه عطفي در شکل گيري بازارهاي مبتني بر نظام ها و شبکه‌هاي اطلاعاتي به وجود آمده، بيش از پيش ضرورت مي‌يابد. چنان که آنان که فاقد عقل اقتصادي درست و آگاهي هاي لازم اند، پيوسته خود و جامعه را با خطر عملکرد هاي تجاري نادرست و ويرانگر
روبه‌رو مي سازند. از اين رو قرآن کريم، از قرار گرفتن اموال در دست افراد "سفيه" باز مي دارد: "و لا توتوا السّفهاء اموالکم الّتي جعل الله لکم قياماً". انسان در سرمايه گذاري و انجام فعاليت هاي تجاري بايد افراد عاقل و دانشمند را در اولويت داشته باشد. چنان که امام صادق (ع) نيز مي فرمايند: "کان امير المومنين (ع) يقول: لا يقعدنّ في السّوق الّا من يعقل الشّراء و البيع". حتي در لسان روايات اعتماد به شخص تباه کننده در رديف اعتماد به خيانت پيشه قرار داده شده است، چرا که نتيجه هر دو زيان و خسارت است.
اولويت تجارت داخلي: در تجارت و دادوستد تا حد ممکن بايد سعي شود که نتايج و سود حاصل از آن در معاملات داخلي و حريم کشور انجام شود مگر تجارت هاي خارجي که به نفع مردم جامعه اسلامي است. بي گمان فعاليت هاي تجاري و دادوستد هاي بازرگاني به سود جامعه و در زمينه منافع ملي باشد، باعث رشد و شکوفايي اقتصاد و توانمندي ملي و در نتيجه کاستن از ميزان وابستگي به بيگانگان خواهد شد. اين مهم افزون بر آنكه گامي در راه استقلال اقتصادي و از اهداف اقتصاد اسلامي به شمار مي رود، اثرات فرخنده‌اي نيز در زمينه هاي گوناگون سياسي و فرهنگي به جاي خواهد گذاشت.
شايسته است که تاجر مسلمان فعاليت هاي خود را براي خدمت به جامعه و رفاه و آسايش هم ميهنانش انجام دهد و با سود خواهي و نافع سطحي و شخصي، او را به هدر دادن سرمايه هاي ملي نکاشند. رسول گرامي خدا (ص) در سخني برانگيزاننده و رسا مي‌فرمايند: "..فانّ الجالب الي سوقنا کالمجاهد في السبيل الله.." واژه جالب در مفهومي گسترده انتقال هر گونه سرمايه، فناوري، مديريت و کارآفريني و کالاهاي مورد نياز را به کشور در بر مي گيرد که خود، زمينه رونق تجاري و رفاه عمومي را فراهم مي سازد. اکنون دولت ها نه تنها تلاش مي کنند که از گريز سرمايه هاي گوناگون اعم از انساني و غير انساني جلوگيري کنند، بلکه از فعاليت سرمايه‌گذاران خارجي نيز استقبال مي کنند. جالب است كه رسول خدا (ص) در آن عصر، براي تحقق اين امر تدابيري انديشيدند، براي واردکنندگان کالاهاي استراتژيک و اساسي از خارج کشور امتيازاتي قرار دادند که از جمله مي توان به تامين مخارج آنان طي اقامت در شهر و بيمه کالاهاي آنان در برابر خسارات اشاره کرد.
انتخاب کالاي مرغوب: تجارت يک مسلمان واقعي زماني مورد عنايت و لطف خداوند قرار مي گيرد که فرد کالاها و اجناس مرغوب و شايسته را در اختيار مردم قرار دهد. از وظايف اخلاقي و اجتماعي تاجر مسلمان و متعهد ارائه خدمات مناسب و عرضه کالاهاي مرغوب است؛ گسترش و نهادينه شدن اين شيوه در جامعه دستکم اين اثر اقتصادي مثبت را همراه خواهد داشت که توليدکنندگان به کيفيت محصولات خود توجه ويژه داشته باشند. هر گاه از کالاهاي نامرغوب در بازار استقبال نگردد، توليدگنندگان ناگزير نيروي فکر و فيزيکي بيشتري در بهبود کيفيت آنها صرف مي کنند، بويژه در اجناسي که بازار رقابتي شديدتري دارد. طبيعي است که توليد بيشتر کالاهاي مرغوب در اثر بالا رفتن ميزان تقاضا مي تواند به کاهش قيمت ها نيز بينجامد. استفاده بهينه از امکانات: بيشتر موسسه‌هاي بزرگ بازرگاني و مراکز تجارت جهاني با سرمايه‌گذاري هاي اندک و امکانات و فعاليت‌هاي محدود، آغاز به کار کرده اند و از کمترين فرصت‌ها و زمينه ها به طور شايسته سود جسته اند. از اين رو در روايات تاکيد شده است که بر کار و پيشه خود هر چند با درآمد اندک مداومت کنيد تا به پيشرفت دست يابيد. امام صادق (ع) مي فرمايند: "من طلب قليل الرّزق کان ذلک داعيه الي اجتلاب کثيرٍ من الرّزقٍ". بي گمان عمل به اين دستور در ايجاد فرصت هاي شغلي براي افراد بيکار، افزايش درآمد و نيز جلوگيري از بيکار شدن نيروي کار، نقش موثري مي تواند بازي کند. با وجود اين ايجاد روحيه در افراد بر تقويت اراده و ايجاد پاره اي زيرساخت هاي اخلاقي چون شکيبايي، خرسندي و قناعت، اميد و توکل به خدا استوار است.
اصلاح سرمايه
از ديدگاه اسلام سرمايه امانتي الهي در دست انسان است که بايد براي منافع خود و جامعه و اصلاح و رشد به نگهداري آن بپردازد. در روايات با واژه‌هاي اصلاح، استصلاح، استثمار و حفظ به اين امر تاکيد شده است. براي نمونه رسول خدا(ص) مي‌فرمايند: "من المروّه استصلاح المال" لازم به ذکر است که واژه استثمار در زبان عرب، به معناي بهره برداري، سودجويي و سرمايه گذاري آمده است و با مفهوم رايج آن در زبان فارسي يعني بهره کشي ستمکارانه تفاوت دارد. سرمايه گذاري و به گردش درآوردن سرمايه در فعاليت هاي اقتصادي از برجسته ترين مصاديق اصلاح و استثمار آن به شمار مي رود.
نفي واسطه گري هاي غير ضروري: اسلام براي سلامت و حفظ روند طبيعي بازار با وضع قوانين حقوقي و اخلاقي نظارت خود را انجام داده است. يکي از مقررات نهي از واسطه گري هاي کاذب است که با عناويني همچون "منع از تلقّي رکّبان" ياد شده است. بر پايه روايات و احاديث نهي واسطه ها دستوري الزامي براي ساماندهي و سالم سازي امور تجاري و فراتر از نهي کراهتي است چرا که نوعي استثمار، نيرنگ و فريب و ستمگري است. کسي که با خريد کالاها به قيمت پايين تجارت آن را به انحصار خود در مي‌آورد و سپس با قيمت گزاف آن را به فروش مي رساند، بدون انجام کاري مفيد، سود سرشاري را به دست مي‌آورد و فشار گراني و گاه کمبود کالا را بر جامعه تحميل مي کند. پس هر گاه واسطه گري تنها مايه گراني کالاها و زيان رساندن به فروشندگان و موجب اختلال و ناهماهنگي در روند طبيعي عرضه و تقاضا شود مشمول نهي و حرمت شرعي مي شود. عمل به موارد و عناوين ياد شده قبل از انجام معاملات، تجارتي اسلامي و اقتصادي سالم را در جامعه ايجاد مي نمايد.
منابع
- ارزش کار و نفي اصالت سود در آموزه هاي قرآني، دکتر محمد امامي، مجموعه مقالات همايش قرآن و اقتصاد، تهران، 1385.
- نظام اقتصادي و اجتماعي اسلام، تأليف انور اقبال قرشي، ترجمه دکتر سيد علي اصغر هدايتي، نشر دانشکده علوم بانکي، تهران 1369
- مباني اخلاق در فلسفه غرب و در فلسفه اسلامي، حسن معلمي، تهران: موسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1380