آثار علمى
اوّلین گزارش تفصیلى از آثار ملا خلیل را، افندى در ریاض العلماء درج کرده است. آثار شناخته شده از ملاخلیل عبارت است از:
1 ـ الشافى فى شرح الکافى[42] (به عربى). شرح مزجى مفصّلى است بر کتاب کافى ثقة الاسلام محمّد بن یعقوب کلینى که به دستور خلیفه سلطان حسین مرعشى (م 1064قمری) ـ همدرس ملا خلیل ـ نوشته است.
او تنها اصول کافى و کتاب الطهاره از فروع کافى را تا باب حیض شرح کرده است و موفق به اتمام آن نشده است.
شرح کتاب التوحید را در آخر ماه ذی الحجه 1057 قمری در مکه به پایان رسانده است. در فهرستگان نسخه هاى خطى حدیث شیعه، تعداد 46 نسخه از این شرح معرفى شده است.[43]
2 ـ صافى در شرح کافى (به فارسى). مؤلّف در سال هزار و شصت و چهار قمری در محلّه ی دیلمیه قزوین آن را به نام شاه عباس صفوى ـ که در همین محله ی قزوین اقامت گزیده بود ـ شروع کرده است. او این شرح را همانند مرحوم کلینی به مدت بیست سال مشغول بود و در 1084 قمری به پایان رساند.[44]
3 ـ المجمل (الجمل) فى النحو. این کتاب را ملا خلیل در علم نحو نوشته است. درباره ی نام این کتاب اختلاف وجود دارد. از این اثر در معجم مؤلفی الشیعه و جامع الرواة نامی برده نشده و در الفوائد الرضویه از آن به مجمل در نحو تعبیر شده و در راهنمای دانشوران این اثر جمل در نحو نامیده شده است. در ریاض و أمل الآمل نام آن المجمل نقل شده، ولى در روضات الجنّات نام آن را الجمل[45] ذکر کرده و چنین نوشته است: «گمان من آن است که در نسبت این کتاب به ملا خلیل قزوینی اشتباه شده است. در حقیقت، کتاب حاضر، متعلق به خلیل بن احمد عروضی است».[46]
بر این کتاب، محمّدمهدى ابن المولى على اصغر القزوینى ـ شاگرد ملا خلیل ـ شرحى نوشته است.[47]
4 ـ حاشیه ی شرح شمسیه. اصل کتاب شمسیه تألیف نجم الدین عمر کاتبى قزوینى (م 675 قمری) و شرح آن، تألیف قطب الدین محمّد رازى (م 766 قمری) است. ملا خلیل بر مبحث قضایا از این شرح، حاشیه نوشته است.[48]
در الذریعه عنوان شده که نسخه اى از این حاشیه در قم نزد آیت اللّه مرعشى موجود است.[49]
5 ـ شرح (حاشیه) عدّة الاُصول. کتاب عدّة الاُصول، تألیف شیخ الطائفه محمّد بن جعفر طوسى (م 460 قمری) در دو بخش اصول دین و اصول فقه، نوشته شده است.
ملا خلیل بر هر دوبخشِ این کتاب حاشیه نوشته است. افندى متذکر شده که ملا خلیل در این حاشیه، مسائل متعدد جدیدى را در اصول و فروع دین مطرح کرده و اقوال عجیبى را طرح کرده است.[50]
این حاشیه با تحقیق محمّد مهدى نجف، از سوى مؤسّسه ی آل البیت به همراه عدّة الاُصول چاپ شده است.[51]
6 ـ حاشیه ی مجمع البیان. مجمع البیان در تفسیر قرآن کریم، تألیفِ ابو على فضل بن حسن بن فضل طبرسى (م 548 قمری) است. صاحب امل الامل در این باره می نویسد: «من ملا خلیل را در اولین باری که به حج مشرف شده بودم (به سال 1057 هجری قمری) در مکه دیدم که مجاور آن جا شده بود و مشغول به تألیف حاشیه مجمع البیان بود. ظاهراً مدت دو سال مجاور حرم امن الهی بوده است».[52]
7 ـ رسالة فی حرمة شرب التتن.[53] حجت الاسلام شفتى اصفهانى گوید: «مرحوم حاج ملا خلیل استعمال دخانیات را حرام مى دانست و رساله اى در این خصوص تصنیف کرد.».
8 ـ رسالة فی صلاة الجمعة با عنوان جاء الحق فی صلاة الجمعه.[54] صاحب ریاض متذکر شده که ملا خلیل مطالب این رساله را ابتدا در شرح فارسى خود بر کافى آورده بود و بعد به صورت رساله ی مستقلّى در آورد. ملا محمّدطاهر قمّى در ردّ آن، رساله‌اى تألیف کرد. سپس رساله متوسط دیگری در این مورد به زبان فارسی نوشت و در انکار نماز جمعه مبالغه نمود. پس از آن برای سومین مرتبه، رساله ای در این باب تالیف نمود و در آن منصفانه سخن گفت. مثل کلام او در باب عدم فاسق بودن اقامه کننده نماز جمعه، زمانی که از اخبار و روایات وجوب یا استحباب آن را دریابد.[55]
9 ـ رموز التفاسیر الواقعة فی الکافی و الروضة[56] ملا خلیل در این اثر، آدرس احادیثى را که در کتاب کافى در تفسیر آیات شده، نقل کرده، و با قرار دادن رموزى براى کتاب و باب هاى کافى، موضع آن ها را مشخّص کرده است.
10 ـ الأسئلة الخلیلیة؛[57]
11 ـ تفسیر سورة الفاتحة؛
12 ـ رسالة أقوال الأئمّة؛
13 ـ رسالة فی الأمر بین الأمرین؛
14 ـ شرح الصحیفة؛
15 ـ فهرست الکافی؛
16 ـ اجوبه مسائل محمّد مؤمن؛
17 ـ تعلیقة على التوحید؛
18 ـ حاشیة الکافی؛
19 ـ شرح کتاب زکات،[58]
20 ـ رساله قمّیه[59] (به فارسى)؛
21 ـ رساله نجفیه[60] (به فارسى).
منبع:فرهیختگان تمدن شیعه