بمب اتم، بمب هاي شكافت هسته اي، بمب گداخت هسته اي، پيمان NPT، پيمان منع گسترش سلاح هاي هسته اي، سلاح هاي كشتار جمعي
نویسنده : محمد بیدارمنش
نظریه‌ی اتمی که در سال 1913م توسط «نیلز بوهر» مطرح شد، نخستین تصور در مورد چگونگی ساختمان اتم‌ها را به‌دست داد. برطبق این نظریه، الکترون‌ها به‌صورتی کمابیش شبیه حرکت سیارات به گرد خورشید در دوایر یا بیضی‌‌هایی به گرد هسته حرکت میکنند.[1]
اتم کوچک‌ترین جز یک عنصر شیمیایی است که در ساختمان یک مولکول، دخیل بوده و شامل یک هسته‌ی مرکزی است که الکترون‌ها به‌دور آن می‌چرخند.[2] انرژی عظیم و قابل ملاحظه‌ای در داخل هسته‌ی اتم‌ها وجود دارد. بمب اتمی در اصل یک راکتور هستهای کنترل‌نشده است که در آن یک واکنش هستهای بسیار وسیع در مدت یک میلیونیم ثانیه در سراسر ماده صورت میگیرد. بنابراین، این واکنش با راکتور هستهای کنترل‌شده تفاوت دارد. در راکتور هستهای کنترل‌شده، شرایط به‌گونه‌ای سامان یافته است که انرژی حاصل از شکافت بسیار کندتر و اساسا با سرعت ثابت رها میشود. در این راکتور، ماده‌ی شکافت‌پذیر به‌گونه‌ای با مواد دیگر آمیخته میشود که به‌طور متوسط، فقط یک نوترون گسیل‌یافته از عمل شکافت، موجب شکافت هسته‌ی دیگر میشود، و واکنش زنجیری به این طریق فقط تداوم خود را حفظ میکند. اما در یک بمب اتمی، ماده‌ی شکافت‌پذیر خالص است، یعنی یک متعادل‌کننده‌ی آمیخته نیست و طراحی آن به‌گونه‌ای است که تقریبا تمام نوترون‌های گسیل‌یافته از هر شکافت میتواند در هسته‌های دیگر شکافت ایجاد کند. در روش شکافت هسته، یک اتم توسط یک نوترون به دو بخش کوچک‌تر تقسیم میشود. در این روش غالبا از عنصر اورانیوم استفاده میشود. مازاد نوترن‌های هسته‌ی اورانیوم خیلی بیشتر از مازاد نوترن‌های هسته‌های متوسط است و شکافت آن میتواند نوترن‌های اضافی رها کند که به نوبه خود باعث شکافت میشوند. یک چنین فرایند زنجیره‌ای میتواند انرژی عظیمی تولید کند و حتی انفجاری باشد.[3] گفتنی است اورانیوم یکی از مهم‌ترین مواد به‌کار رفته در بمب اتم است و کانادا مهم‌ترین تولیدکننده‌ی اورانیوم در دنیاست.[4]
انواع بمب اتم
بمب‌های اتمی بر دو نوع می‌‌باشند:
1ـ بمب‌های شکافت هستهای:
بمب‌های شکافت هستهای از یک عنصر شبیه اورانیوم 235 برای انفجار هستهای استفاده میکنند. این عنصر از معدود عناصری است که جهت ایجاد انرژی بمب هستهای استفاده میشود. اورانیوم یکی از اصلی‌ترین منابع گرمایشی در مرکز زمین است و بیش از 40 سال است که بشر برای تولید انرژی از آن استفاده میکند؛ این عنصر خاصیت جالبی دارد، هرگاه یک نوترون آزاد با هسته‌ی این عنصر برخورد کند، هسته به سرعت نوترون را جذب میکند و اتم به سرعت متلاشی میشود. نوترون‌های آزادشده از متلاشی‌شدن اتم، هسته‌های دیگر را متلاشی میکنند. زمان برخورد و متلاشی‌شدن این هسته‌ها بسیار کوتاه‌است(کمتر از میلیاردم ثانیه!) هنگامی که یک هسته متلاشی میشود، مقدار زیادی گرما و تشعشع گاما آزاد میکند.
ده‌کیلوگرم اورانیوم 235 مقدار انرژی معادل 3600تن TNT آزاد میکند[5] و حدود نیم کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده به‌کار رفته در یک بمب هستهای برابر با چندین میلیون گالن بنزین است. نیم کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده انداز‌ه‌ای معادل یک توپ تنیس دارد. درحالی‌که یک میلیون گالن بنزین در مکعبی که هر ضلع آن 17متر (ارتفاع یک ساختمان 5 طبقه) است، جا میگیرد. حالا بهتر می‌‌توان انرژی آزادشده از مقدار کمی اورانیوم 235 را متصور شد. بمب 4 تنی هیروشیما که بچه‌ی کوچک نام داشت و بمب 5/4 تنی ناگازاکی که‌مرد چاق نام داشت از نوع بمب‌های شکافت هستهای بود.[6]
2ـ بمب گداخت هستهای(ابر بمب اتم):
دانشمندان متوجه شدند که فقط یک بمب هستهای حاصل از پدیده‌ی شکافت (فیسیون) میتواند راهی باشد که حصول به درجه‌ی حرارت خیلی بالا را میسر سازد. این ابتدای ایده‌ی بمب هیدروژنی یا سوپر بمب بود. استفاده از بمب اتمی معادل با پرتاب کردن بیست هزار تن TNT بود.[7]
ابر بمب اتم(بمب حرارتی – هستهای) ترمونوکلئر که از ترکیب دوتریوم – تریتیوم و سپس از ترکیب دوتریوم – لیتیوم ساخته‌شده است بمبی هزار برابر نیرومندتر از بمب هیروشیما، معادل قدرت تخریبی تمامی بمب‌هایی که در جریان جنگ جهانی دوم مصرف شده‌اند می‌‌باشد.
ایالات متحده‌ی امریکا نخستین بمب هیدروژنی خود را مخفیانه در نوامبر 1952 در اقیانوس آرام آزمایش کرد. در اوت 1953 نیز شوروی مبادرت به آزمایش یک بمب هیدورژنی کرد.[8]
تاریخچه‌ی آزمایش و استفاده‌از بمب اتم
کشور آمریکا اولین و تنها کشوری است که از بمب اتم برای نابودی بشر استفاده نمود. این کشور که در جنگ جهانی دوم در رقابت با آلمان و ژاپن به‌سر می‌‌برد، از اعتماد و حضور دانشمندان اروپایی در کشور خود برای ساخت بمب اتم استفاده‌کرد. "انریکو فرمی" فیزیکدان ایتالیایی، "لئو زیلارد" فیزیکدان مجارستانی، "آلبرت اینشتین" دانشمند آلمانی از پرآوازه‌ترین دانشمندان اروپایی پناهنده به ایالات متحده‌ی آمریکا بودند.[9]
رودولف پایرلز از دانشمندان اروپایی مقیم در آمریکا در خاطراتش می‌‌نویسد: «ما فکر می‌‌کردیم که رهبران سیاسی ما مردانی منطقی و خردمند هستند و با احساس مسئولیت تصمیم خواهند گرفت. امروز که گذشته را مرور می‌‌کنم، می‌‌بینم که این باور خیلی خوشبینانه بود... و در روشن‌بینی آنها دچار توهم بوده‌ایم».[10]
روز 16 ژوئیه‌ی 1945 ساعت 5 و 30 دقیقه‌ی بامداد زمانی بود که در کویرنیو مکزیکو، در لوس آلاموس، بر بالای برج فولادی بلندی، نخستین بمب اتمی پلوتونیومی ساخته‌ی دست بشر آزمایش شد.[11]
سیاست‌مداران آمریکا برای اینکه رقبای خود در جنگ جهانی را وحشت‌زده‌کرده و قدرت فوق‌العاده خود را به رخ رقبا بکشند و با هدف اتمام جنگ جهانی دوم به‌نفع خود، در نهایت تصمیم خود را برای استفاده از این سلاح کشنده و مرگ‌بار می‌‌گیرند. آنها با اطمینان خاطر از اینکه آلمانی‌ها و ژاپنی‌ها هنوز به این سلاح دست نیافته و قدرت مقابله به مثل را ندارند در ابتدا شهر تاریخی "کیوتو" به‌عنوان هدف بمب اتم در نظر گرفتند اما بنا به دلایلی آماج‌گاه بمب اتم را به‌شهرهای بندری "هیروشیما" و "ناکازاکی" تغییر دادند.
روز 6 اوت 1945، ساعت 8 و 15 دقیقه‌ی بامداد، یک بمب اورانیوم 235، از مخزن بمب افکن ب 29 موسوم به"انولاگی" بر فراز بندر عظیم هیروشیما رها میشود. شمار قربانیان بر حسب برآوردها از 60 هزار تا 200 هزار نفر متغیر است. اکثر قربانیان در اثر تصاعد گاز و گرمای حاصل از انفجار مرده‌اند، اما این مرگ‌های آنی یا تدریجی ناشی از تشعشعات هستهای بود که بعدها افکار عمومی جهانیان را تکان داد. بمب اتمی دوم با خرج پلوتونیوم، روز 9 اوت روی بندر ناکازاکی رها میشود، که موجب مرگ 70 هزار نفر می‌‌گردد.[12]
آثار و عوارض سلاح هستهای
پرتوها همواره به‌صورت طبیعی در محیط زیست ما وجود دارند؛ و این پرتوها که بعضا دارای انرژی بالایی هستند بی‌خطر نیستند و می‌‌توانند سلول‌های سالم را سرطانی کرده یا موجود زنده را به هلاکت برسانند.[13]
در انفجار بمب اتمی مقدار قابل توجهی محصولات شکافت رادیواکتیو پراکنده میشوند. این مواد بوسیله‌ی باد از یک بخش به نقاط دیگر منتقل میشوند و به‌وسیله‌ی باران و برف از جو زمین فرو می‌ریزند. بعضی از این مواد رادیواکتیو طول عمر زیادی دارند، لذا به‌وسیله‌ی مواد غذایی گیاهی جذب شده و به‌وسیله‌ی مردم و حیوانات خورده میشوند. معلوم شده‌است که این‌گونه مواد رادیواکتیو آثار ژنتیکی و همچنین آثار جسمانی زیان‌آوری دارند و موجب بروز انواع بیماری‌ها از قبیل تومور استخوان، لوکمیا و...، بخصوص در کودکان در حال رشد، میشود.
دانشمندان با بررسی اثرات مواد رادیواکتیو روی بازماندگان بمباران ناکازاکی و هیروشیما دریافتند که این مواد باعث: ایجاد تهوع، آب مروارید چشم، ریزش مو و کم‌شدن تولید خون در بدن میشود. در موارد حادتر، مواد رادیواکتیو باعث ایجاد سرطان و نازایی هم میشوند.
برای سهولت تشخیص، اثر پرتوها را در دو دسته توصیف میکنند:
1. اثرهای ژنتیکی که تظاهرات بالینی آن مدت‌ها بعد نزد نوادگان شخص پرتو دیده‌ظاهر میشود.
2. اثرهای جسمی که مستقیما در شخص پرتودیده ظاهر میشود. این دسته خود شامل دو دسته‌ی فرعی است: اثرهای آنی و اثرهایی که در درازمدت هویدا خواهد شد.[14]
علاوه‌بر اثر پرتویی، بمب‌های اتم اثرات منفی دیگری نیز دارند. اثر گرمایی یا حرارتی که با قدرتی بیش از میلیون‌ها برابر قدرت قوی‌ترین بمب‌های کلاسیک که عمده‌ترین اثر آن بر انسان کوری آذرخش(flash blindness) است.
اثر انفجاری یا موجی که در آن موج ناشی از انفجار باعث ورود آسیب به پرده‌ی گوش، قلب و ریه‌های انسان میشود.
اثرات الکترومغناطیسی از دیگر اثرات منفی سلاح هستهای می‌‌باشد که عمده‌ترین اثر آن بر دستگاه‌ها و تجهیزات است و باعث یونیزه‌شدن جو میشود.[15]
رقابت قدرت‌های سلطه‌گر بر سر تسلیحات اتمی
آزمایش هستهای آمریکایی‌ها و بمباران هستهای هیروشیما و ناکازاکی اگرچه باعث پایان یافتن جنگ جهانی دوم گردید، اما آغازی بود بر رقابت اتمی و هستهای قدرت‌های سلطه‌گر که سرمست از پیروزی در جنگ جهانی دوم بودند.
کشورهای مختلف برای ساختن انواع و اقسام بمب‌های اتمی و هستهای گوی سبقت را از یکدیگر ربودند و جهان را تبدیل به زرادخانه‌ی اتمی و بمب‌های هستهای نمودند که شاید حتی یک اشتباه بتواند موجودیت این کرهی خاکی را در عرض چند لحظه از بین ببرد.
شوروی نخستین کشوری بود که چهار سال بعد از انفجار هیروشیما در 20 اوت 1949 اولین بمب اتمی خود را در سیبری آزمایش کرد؛ نخستین آزمایش اتمی انگلستان در 3 اکتبر سال 1952، نخستین آزمایش فرانسه در 13 فوریه‌ی سال 1960 و نخستین آزمایش چین در 16 اکتبر سال 1964 انجام شده‌است. کشورهای دیگری از جمله کرهی شمالی، هند، پاکستان و رژیم اشغال‌گر صهیونیستی نیز در دوران معاصر به‌این سلاح مرگ‌بار دست یافته‌اند که قادر است نوع بشر را نابود کرده و از میان ببرد.[16]
یک نوع مسابقه‌ی تسلیحات اتمی به‌راه افتاد که عده‌ای آن‌را موازنه‌ی وحشت و عده‌ی دیگری آن‌را موازنه از طریق، بازدارندگی متقابل نام نهادند.[17] ترس از تلافی جنگ هستهای نیز در حقیقت فاکتور مهمی است که ممکن است ابرقدرت‌ها را از جنگ با یکدیگر باز بدارد.[18]
آینده‌ی سلاح‌های کشتار جمعی
اگر جهان نگران تهدید استفاده از سلاح‌های هستهای در سال‌های 1945 تا 1991 بود اکنون نگران حملات بیولوژیک و اشاعه‌ی ویروس‌های مرگ‌بار است.
تهدید استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ خلیج فارس 1991 توسط صدام و استفاده از گاز اعصاب در متروی توکیو توسط فرقه‌ی آئوم این نگرانی‌ها را افزایش داد.[19]
تهدید به استفاده از میکروب سیاه‌‌زخم و ویروس انواع آنفولانزا از دیگر تهدیدات بیولوژیک عصر جدید می‌‌باشد؛ در واقع سلاح بیولوژیک به‌عنوان بمب اتم دولت‌های ضعیف و یا حتی تروریست‌های خطرناک شناخته میشود و از همه بدتر اینکه منشاء آن نیز ناشناخته می‌ماند.
انرژی هستهای برای صلح
در این عصر استفاده از سلاح‌های هستهای و اتمی آن‌چنان غیرقابل پذیرش شده که طراحی برنامه‌های جنگی که در آن توسل به‌این سلاح‌ها توجیه‌پذیر باشد مشکل است.[20]
سلاح‌های اتمی دارای نیروی مخرب باور نکردنی هستند، به‌همین دلیل دولت‌ها سعی دارند تا بر دستیابی صحیح به این تکنولوژی نظارت داشته باشند تا دیگر اتفاقی بدتر از انفجارهای ناکازاکی و هیروشیما رخ نداده و سعی شود جنبه‌های مثبت و صلحآمیز این تکنولوژی و انرژی فوق‌العاده، توجه بشر را به خویش معطوف کند.
انرژی هستهای دارای کاربردهای صلحآمیز فراوانی در زمینه‌ی صنعت، کشاورزی و پزشکی می‌‌باشد. کاربرد صلحآمیز انرژی هستهای باعث تبادل اطلاعات اگرچه محدود و کنترل‌شده بین کشورهای مختلف گردید و مذاکرات برای ایجاد یک سازمان بین‌المللی جهت مبادله‌ی اطلاعات مربوط به استفاده‌ی صلحآمیز از انرژی هستهای و حداقل نظارت دائمی متناظر با آن شروع شد.[21]
بدین ترتیب درسال 1953 تأسیس یک نهاد و سازمان بین‌المللی برای کنترل استفاده‌ی صلحآمیز از انرژی اتمی وابسته به سازمان ملل متحد توسط آیزنهاور رئیس‌جمهور وقت ایالات‌متحده‌ی آمریکا به مجمع عمومی سازمان ملل متحد پیشنهاد شد. به‌دنبال این پیشنهاد، مجمع عمومی در دسامبر 1954 قطعنامه‌ی «اتم برای صلح» را تصویب کرد.
در پی تأکید مجمع عمومی در ایجاد یک مرجع بین‌المللی در زمینه‌ی انرژی هستهای، پیش‌نویس اساسنامه‌‌ی «آژانس بین‌المللی انرژی اتمی»(IAEA) در یک کنفرانس بین‌المللی که زیر نظر سازمان ملل متحد در 13 اکتبر 1956 برگزار شده بود، تهیه شد و به تصویب 80 دولت جهان رسید.
مهم‌ترین اهداف آژانس عبارتند از:
ـ تشویق و مساعدت به تحقیق و گسترش مطالعات علمی در مورد انرژی اتمی برای استفاده‌ی صلحآمیز در سراسر جهان.
ـ ارائه‌ی پیشنهاد و تسهیلات لازم برای تحقیق و توصیه‌های ضروری در کاربرد انرژی اتمی در راه صلح و رفاه بشر در جهان.
ـ پیشرفت و تربیت کارشناسان مجرب و متخصص برای استفاده‌ی صلحآمیز از انرژی اتمی.
ـ فراهم کردن اطلاعات مربوط به تغییرات علمی و فنی مورد استفاده‌ی صلحآمیز از اتم و.... [22]
ساختار و تشکیلات آژانس نیز شامل کنفرانس عمومی و شورای حکام متشکل از 35 عضو و دبیرخانه است که در رأس آن دبیرکل قرار دارد. دبیرخانه بالاترین رکن تصمیم‌گیری آژانس است.[23]
این آژانس برای تحقق اهداف خود کشورها را ملزم کرده که پیمان‌نامه‌هایی را در این رابطه متعهد شوند که یکی از مهم‌ترین این پیمان‌ها، «NPT » می‌‌باشد.
پیمان NPT
NPT «پیمان منع گسترش سلاح‌های هستهای» یک قرارداد مهم بین‌المللی است که سه هدف اساسی دارد که عبارتند از:
الف: جلوگیری از توسعه‌ی سلاح‌های هستهای و تکنولوژی هستهای برای مصارف نظامی.
ب: افزایش هم‌کاری بین‌المللی در زمینه‌ی انرژی اتمی برای مصارف صلحآمیز.
ج: خلع سلاح هستهای کامل و عمومی.
این پیمان در یازده ماده تنظیم و در تاریخ اول ژوئیه‌ی 1968 به امضا رسید و تا مارس 2002 تعداد 188 کشور از جمله پنج دولت دارنده‌ی سلاح هستهای به آن پیوسته‌اند.
اساسی‌ترین نکته این پیمان ایجاد یک سیستم تضمینات حفاظتی است که از طریق آن کارشناسان آژانس با مراجعه به قلمرو کشورها و بازرسی، بررسی می‌‌نمایند که آیا دول ملحق‌شده به این پیمان تعهدات خود را منطبق با مندرجات پیمان انجام داده‌اند یا خیر؟[24]
به‌نظر می‌رسد خلع سلاح کامل هستهای و اتمی عملی نبوده و همواره با کارشکنی کشورهای دارنده‌ی این سلاح مرگ‌بار مواجه است زیرا این محدودیت‌ها مبتنی است بر عدم تمایل کشورهای دارنده‌ی سلاح هستهای به از دست دادن این سلاح که ضامن امنیت آنهاست.[25]
آمریکا که یکی از بزرگترین و مهم‌ترین کشورهای دارنده‌ی این سلاح کشتار جمعی است معتقد است بدون سلاح هستهای، تحت سلطه‌ی هر کشور یا گروهی که چنین سلاحی را حفظ کرده یا در آینده به‌دست می‌‌آورد، قرار خواهد گرفت.