نقش نیروی هوایی ارتش در انقلاب و دفاع مقدس

كلمات كليدي : نيروي هوايي ارتش، انقلاب اسلامي، دفاع مقدس

نویسنده : منيره شريعت جو

تاریخ تشکیل نیروی زمینی و دریایی ارتش ایران به زمان هخامنشیان بازمی گردد[1] با رسیدن رضاخان به وزارت جنگ وی در 14 آذر 1300 به صورت رسمی ارتش نوین ایران را به سبک اروپایی را ایجاد نمود[2] که وابستگی خارجی ارتش تا دهه 1320 به آلمان و سپس به آمریکا باقی بود.[3]

با شروع جنگ جهانی اول و به کارگیری هواپیما، ایرانیان در اواخر سال 1292 از نزدیک با هیکوپتر آشنا شده[4] و در ارتش ایران «دفتر هواپیمایی» که هسته مرکزی نیروی هوایی ایران شد به منظور پشتیبانی از عملیات نیروی زمینی در دی ماه 1300 به وجود آمد. [5] آموزش دانشجویان در خارج و سپس ایران،[6] تأسیس صنف هواپیمایی نظامی،[7] ایجاد کارخانه مونتاژ هواپیما و تغییر نام «قوای هوایی» به «نیروی هوایی» از مسائل مهم پیش از جنگ جهانی دوم است. [8]

با شروع جنگ، متفقین به بهانه حضور آلمان ها در 3 شهریور 1320 به ایران حمله نمودند. به علت موضع بی طرفی دولت ایران، نیروی هوایی به جز چند مقاومت پراکنده اقدامی انجام نداد و چند سال را به صورت رکود و نابسامانی پشت سر گذارد[9] لیکن از 9 تیر 1325 روند معکوس شروع شده به «نیروی هوایی شاهنشاهی» تغییر نام داد و در مهر 1329 تحت عنوان «ستاد نیروی هوایی» به فعالیت پرداخت. [10] در دهه 50 عواملی چند از جمله دکترین نیکسون،[11] باعث گردید ایران به عنوان ژاندارم منطقه در نقش فرامنطقه ای ظاهر شود[12] به طوری که در سال 1355، ایران پنجمین نیروی بزرگ نظامی جهان و پیشرفته ترین نیروی هوایی خاورمیانه را به خود اختصاص داد.[13] در دوره رضاشاه به طور متوسط یک سوم و در زمان محمد رضا شاه سی و دو درصد مخارج کشور صرف امور نظامی می شد.[14]

تحت نظارت مستقیم شاه بودن و ایجاد حس وفادارای به شاه و به تبع آن مسؤول بودن در مقابل شخص شاه؛[15] متکی بودن حکومت پهلوی به ارتش به ویژه پس از انتخاب ایران به عنوان ژاندارم منطقه[16] از ویژگی های ارتش شاهنشاهی به شمار می رود.

نقش نیروی هوایی در مخالفت با رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب

نیروی هوایی در مقاطع تاریخی مختلف از جمله شبه کودتای نیروی هوایی در 8 شهریور 1320 بر ضد حملات متفقین، نقش سازمان افسران ناسیونالیست در قیام 30 تیر 1331 و کودتای 28 مرداد 1332 در عدم سرکوب خیابانی مردم با رژیم مخالفت هایی داشت.[17]

در پی اوج گیری ناآرامی های سال 1357 که به دنبال درج مقاله توهین آمیز به امام در دی ماه 1356[18]ادامه یافته بود و به کارگیری نظامیان جهت خنثی سازی اقدامات انقلابیون توسط شاه[19] به ویژه پس از خروج شاه در 26 دی ماه 1357،[20] به عنوان پیشگامان پیوستگی به نیروی های انقلابی نقش نیروی هوایی را از دو جنبه تضعیف قدرت حکومت و ارکان ارتش، به عنوان یکی از اهرم های قدرت و دوم تقویت نیروهای مردمی می توان مورد توجه قرار داد.

- 17 شهریور 1357(جمعه سیاه): در این روز علاوه بر تیراندازی زمینی از هوا نیز مردم مورد هدف قرار گرفتند اما تعدادی از خلبانان از شرکت در این کشتار سرپیچیدند. [21]

-30 دی ماه: اعلام همبستگی گروهی از پرسنل پایگاه هوایی بندرعباس با سایر پایگاه های هوایی و جنبش ملت ایران. همچنین با مطرح شدن بازگشت امام به ایران احتمال کودتایی در ارتش داده می شد که این افراد اعلام نمودند زیر بار کودتایی که به نفع حکومت غیرقانونی است نخواهند رفت و هر فرماندهی که دستور کودتا را صادر کند ابتدا خودش و سپس عواملش کشته خواهند شد.[22]

- 9 بهمن: حمله گروهی از گارد شاهنشاهی به همافران نیروی هوایی که در تظاهرات به طرفداری از امام شرکت کرده بودند.[23]

- 4 بهمن: شرکت حدود 50 افسر نیروی هوایی در تظاهرات و رفتن چند هزار نفر از پرسنل به همراه خانواده هایشان به منزل آیت الله طالقانی به منظور نشان دادن حمایت خود از امام(ره)، با شعارهایی همچون «ما پرسنل هوایی هستیم، ما منتظر خمینی هستیم» و «به فرمان خمینی؛ نظامیان ملی؛ از طاغوت گسستیم، به ملت پیوستیم»[24]

- 15 بهمن: پیوستن هزاران نفر از پرسنل به اجتماعات مردمی در شهرهای مختلف از جمله اصفهان، بندرعباس، شیراز، بوشهر، تبریز و کرمانشاه[25]

- 17 بهمن: خطاب تیمسار ربیعی فرمانده نیروی هوایی به گروهی از پرسنل حامی امام مبنی بر این که در مقام فرماندهی نیرو در سیاست دخالت نمی کند. [26]

- 19 بهمن: راهپیمایی گروهی از همافران و درجه داران به طرفدارای از انقلاب، رفتن به اقامتگاه امام(ره) و اعلام وفاداری با شعار«ما همه سرباز توییم خمینی، گوش به فرمان توییم خمینی» و چاپ عکس این مراسم که همراه با تکذیب مقامات روبرو شد اما امام(ره) صحت این عکس را تأیید نمودند. [27]

- اواخر شب 20 بهمن: حمله گارد شاهنشاهی به هنرجویان نیروی هوایی پایگاه دوشان تپه به علت حمایت از فیلم استقبال از امام و حمایت مردم از پرسنل که به درگیری مسلحانه منجر گردید. [28]

عوامل گرایش نیروی هوایی به انقلاب

مجموعه عواملی که باعث پیوستگی پرسنل نیروی هوایی و سایر نظامیان به صف انقلابیون گشت را در دو دسته که برخی از آن ها به پرسنل و حکومت پهلوی و برخی از آن ها به موضع گیری نیروهای انقلابی بازمی گردد می توان بررسی نمود.

- خطا های استراتژیک شاه، فرار شاه و نشان داده شدن ضعف رژیم، گسست بین نیروها و نظام شاهنشاهی[29] و در برابر یکدیگر قرار دادن ارتش و ملت.

- تضعیف روحیه نظامیان از رودررویی با ملت و امداد غیبی الهی در تحول روحی اسلامی و شهادت طلبی مردم و تأثیر آن در متحول شدن ارتشیان و همافران که برخلاف شاه قیام نمایند.[30]

- تأثیر نقش رهبری انقلاب و سایر مراجع در پرسنل که از وجه مشترک نیروهای انقلابی و نظامیان که همان مسلمان بودن آن ها بود استفاده نموده  و آنان را بر ضد رژیم و پیوستن به نیروهای انقلابی تشویق می نمودند. پس از کشتار مردم، امام در 19 دی ماه 1356 خطاب به ارتش این کشتار را محکوم نمودند. در اسفند همین سال نیز امام در استفتا از عدول سوگند وفاداری به ارتش می فرمایند: «قسم برای حفظ قدرت طاغوتی صحیح نیست و مخالفت با آن واجب است و کسانی که به این نحو قسم خورده اند باید برخلاف آن عمل کنند. [31]» سایر مراجع نیز فتواهایی بدین مضمون صادر نمودند.[32]

ورود امام به ایران در 12 بهمن و شخصیت خاص ایشان از عوامل مؤثر دیگر می باشد. تیمسار رامتین می گوید: «راهکار مؤثر دیگر امام حمایت لحظه به لحظه از ارتش و توصیه به عدم خشونت نسبت به نظامی ها؛ شخصیت جذب کننده؛ آگاه کننده؛ صاحب نظر و قاطع؛ برانگیزاننده و آگاهی سیاسی ایشان تعیین کننده بود. [33]»

- استراتژی مردم در برخورد با نظامیان در پی موضع گیری رهبری و دادن گل و شیرینی به سربازان و دادن شعارهای احساسی و حماسی از جمله «به دستور خمینی، سرباز برادر ماست». تیمسار نجفی می گوید: «شعارهایی که مردم می دادند یکی از نعمت های بزرگی بود که روی ارتشی تأثیر گذاشت.»[34]

از جمله ابتکارات در پی فرمان فرار سربازان این بود که به توصیه آیت الله خامنه ای جهت شناخته نشدن سربازان فراری جوانان سرهای خود را می تراشیدند.[35]

در یک جمع بندی به فرموده مقام معظم رهبری احساس تعهد، موقع شناسی و دشمن شناسی سه عامل مهم در این امر می باشد.[36]

امام خمینی(ره) درباره نقش نیروی هوایی در پیروزی انقلاب می فرمایند: «گرچه سران وابسته و خودفروخته ارتش تا آخرین لحظه... تلاش فراوانی برای نجات تخت و تاج سلطنت نمودند ولی تصمیم شجاعانه پرسنل شریف ارتش ... آنچنان کوبنده و قاطع بود که مجال تفکر و تصمیم را از دشمنان خدا و خلق گرفت... و حقا نیروی هوایی سهم بیشتری ادا کرده است...»[37]

نیروی هوایی در سال های نخستین پس از پیروزی انقلاب

 با اعلام بی طرفی ارتش در روز 22 بهمن 1357 و قرار گرفتن امور در دست نیروهای انقلابی، دولت موقت در 23 بهمن کار خود را به طور رسمی آغاز کرد.[38][39] هرچند بسیاری از پرسنل نیروی هوایی به انقلاب پیوستند اما هنوز برخی افسران ارشد طرفدار شاه در این نیرو حضور داشتند. پس از انقلاب در دو مرحله پاکسازی در ارتش صورت گرفت. مرحله اول (از زمان دولت موقت تا انتخاب اولین غیر نظامی به سمت وزیر دفاع ملی) پاکسازی منحصر به افسران ارشد بود و دومین مرحله (از اواخر تابستان 1358) با کاهش وابستگی دولت به افسران در موضع فرماندهی و خودداری از ورود ارتش به فعالیت های سیاسی همراه بود.[40] تشکیل انجمن های اسلامی از اقدامات پرسنل جهت جذب نیروهای جدید و پاکسازی در ارتش به شمار می رود. [41] دست داشتن برخی افسران نیروی هوایی در حادثه طبس، کودتای نوژه و همکاری با سازمان مجاهدین خلق از مواردی است که باعث تصفیه تعدادی از پرسنل شد.[42]

مکتبی و مردمی بودن، پذیرش افراد مؤمن به اهداف انقلاب اسلامی و فداکاری نسبت به آن، عدم عضویت فرد خارجی، حفظ استقلال و تمامیت ارضی و نظام، ممنوعیت استقرار پایگاه نظامی خارجی در کشور از ویژگی های ارتش جمهوری اسلامی ایران است که در قانون بدان اشاره گردیده است.[43]

نیروی هوایی و دفاع مقدس

نیروی هوایی ارتش اولین مکانی است که در حمله عراق علیه ایران در 31 شهریور 1359 مورد حمله قرار گرفت که ظرف دو ساعت با عکس العمل متقابل روبرو شد. [44] در طول این جنگ که تا 27 تیرماه 1367 به طول انجامید[45] نیروی هوایی در کنار سایر نیروهای مسلح و بسیج مردمی به دفاع از کشور پرداخت. این در حالی است که به دلیل وابستگی های خارجی پیش بینی می شد ظرف چند ماه نیروی هوایی زمین گیر شود و از سویی دیگر عراق همه جانبه از سوی غرب حمایت می شد.[46] موارد ذیل از جمله اقدامات نیروی هوایی در زمان جنگ می باشد؛

انجام عملیات های نظامی جهت مهار و تثبیت نیروی دشمن و جلوگیری از پیشروی

انجام عملیات شناسایی هر روزه و ناتوانی عراق در مقابله با آن

نقش فعال در همکاری با سایر نیروهای نظامی و بسیج مردمی از جمله، فتح المبین، بیت المقدس، بدر، خیبر، والفجر8 و...[47] و نیز عملیات هایی که به صورت خاص توسط ارتش صورت گرفت همچون: عملیات کلاسیک دزفول (مهر 1359)، عملیات مروارید ( 7 آذر 1359) و بیت المقدس 5 (1367) [48]

از بین بردن نیروی دریایی عراق در عملیات مروارید در خلیج فارس

-   حفاظت از نفتکش ها و سایر کشتی های تجاری و حفظ زنجیره اقتصادی و درآمدزای کشور

-         به دست آوردن رکوردهای بالای پرواز و سوخت گیری

-   حرکت به سمت خودکفایی و بازسازی تجهیزات، و تغییر سیستم آمریکایی به سیستم بومی در نیروی هوایی و تحول در سازماندهی و فرهنگی و پایه گذاری دانشگاه هوایی[49]

-         تقدیم شهدایی همچون اردستانی، بابایی، خضرایی، دوران، ستاری، فکوری و ...[50]

امام خمینی درباره نقش نیروی هوایی در دفاع مقدس می فرمایند: «...شجاعت و رشادت های بی نظیر نیروی هوایی و هوانیروز و خلبانان دلاور در نفوذ به اعماق خاک دشمن و رویارویی با مدرن ترین امکانات اهدایی استکبار به صدامیان و دفاع از حریم هوایی کشور نشانه تعهد، عشق و ایمان آنان به خدا و اسلام و میهن اسلامی است. مهیا نگه داشتن و تعمیر و بازسازی ادوات و ابزار پیچیده هواپیماها و رادارها و سلاح های ضد هوایی و موشک ها و پدافند از کشور دلیل مهارت و تخصص و ارزش های علمی والای این عزیزان است که خداوند بر توان و ایمان آنان بیفزاید.»[51]

نیروی هوایی و دوران پس از دفاع مقدس

به گفته سرتیپ میقاتی رهبری کل قوا که پیش از انقلاب دست نشانده مستکبرین بود و اکنون نمادی از باور مکتبی می باشد، همچنین رهایی از وابستگی خارجی و خودکفایی در بعد آموزش نفرات و نیز تجهیزات نظامی دو تفاوت عمده نیروی هوایی قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران می باشد. [52]

مقام معظم رهبری، فرماندهی کل قوای کشور، درباره این نیرو می فرمایند: «امروز شما که در نیروی هوایی هستید برای این که ارزش و شخصیت خودتان را باور کنید احتیاج ندارید که کسی به شما این را بگوید یا کسی تعریف خلاف واقعی از شما بکند. در پرونده خودتان، در نیروی هوایی شما مجموعه ای از افتخارات، فداکاری های شکوهمند، پروازهای خوب، کارهای فنی خوب، دفاع های بجا، حمله های بجا، کارآیی های برجسته و نوسازی های خوب دارید. این ها در سابقه و پرونده شماست و کسی هم نمی تواند انکارشان کند. این اصالت و ارزش نیروی هوایی است. آن چه من به شما عرض می کنم و از شما می خواهم این است که به این مقدار نباید اکتفا کنید...» [53]

نکته پایانی این که به دلیل اقدام شجاعانه پرسنل نیروی هوایی ارتش در 19 بهمن 1357در حمایت از انقلاب و رهبری، این روز با نام نیروی هوایی در تاریخ ثبت گردید.