نويسنده: وحيد خورشيد
كلمات كليدي: نسب حضرت مهدي،اهل سنت،مهدويت،ابوطالب،اهل بيت
مهدویّت، اصلی اساسی و انکار ناپذیر در میان امت اسلام است که شیعه و سنٌی آن را یکی از مسائل مهم اسلامی به شمار می آورند تاجایی که اهل سنٌت اعتقاد به مهدویٌت را واجب و منکر آن را کافر می‌دانند.[1]
با دقت در روایات معتبر به این نکته پی می‌بریم که «مهدی» لقب آن موعود آخر الزمان است که در احادیث اهل سنٌت و شیعه به حسب و نسب وی که از نسل پیامبر (ص) و فاطمه (س) وامام حسین (ع) است، بطور صریح اشاره شده است، که این مسئله می‌تواند به عنوان یکی از مسائل مشترک و وحدت آفرین بین دو فرقه مطرح شود.
با دقت در منابع فریقین به این نتیجه می‌رسیم که که مهدی (عج) از نسل پیامبر (ص) و فاطمه (س) است که ایشان، همان فرزند بلافصل امام حسن عسکری (ع) می‌باشد که شیعه به آن معتقد می‌باشد.
هرچند اهل سنٌت در اینکه نسب حضرت مهدی (ع) به رسول خدا(ص) و فاطمه(س) می‌رسد، تردید و شک ندارند؛ ولی در منابع آنها احادیث متناقضی درباره نسب حضرت به چشم می خورد که بعضی نام پدر او را عبدالله[2] می‌دانند؛ برخی ایشان را از نسل عباس[3] معرفی می‌کنند وعده‌ای دیگر نسب او را به امام حسن (ع) می‌رسانند. بخاطر آگاهی بیشتر،روایاتی که در باره نسب حضرت مهدی(ع) واردشده است را مورد بررسی قرار می‌دهیم تا حقیقت بر همگان روشن شود.
مهدى(ع)، «کنانی قرشی هاشمی» است
مقدسى شافعى در کتاب «عقد الدرر» نقل کرده که «قتاده» گوید: «از سعید بن مسیّب پرسیدم: آیا مهدى(ع) بر حقّ است؟گفت: آرى. گفتم: مهدى(ع) از چه طایفه‌اى است؟ گفت: از کنانه[4]. گفتم: بعد از آن؟ گفت: از قریش. گفتم: بعد از آن؟ گفت: از بنى هاشم. گفتم: بعد از آن؟ گفت: از فرزندان فاطمه(س)است»[5]
هرچند درظاهراین روایت، تناقض دیده می‌شود؛ چون مهدى(عج) یک بار ازکنانه و بار دیگر از قریش و بار دیگر از بنی هاشم شمرده شدهاست لکن این تناقض قابل جمع است زیرا هر هاشمی از قریش و هر قریشی نیزاز کنانه است.
مهدی (ع) از اولاد عبدالمطلٌب است
ابن ماجه از انس بن مالک نقل می‌کند که پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «ما فرزندان عبد المطلب؛ من، حمزه، علی،جعفر،حسن،حسین ومهدی،سروران اهل بهشت هستیم»[6]
این روایت در حقیقت، حدیث قبلی را مقیٌد می‌کند؛چون عبد المطلٌب جد پیامبر (ص)،فرزند هاشم است و فرزندان عبدالمطلب که مهدی (عج) هم از آنها است، هاشمی هستند. درنتیجه نسب امام مهدی (ع) بعداز آن که بطور مطلق به قریش می‌رسد، منحصر در اولاد عبدالمطلب شده است.
مهدی (ع)، فرزند ابو طالب است
سیف بن عمیر چنین گوید: نزد منصور دوانیقى بودم،بى‌مقدمه آغاز سخن کرد و گفت: اى سیف بن عمیرة بناچار بنام مردى از نژاد ابى طالب از آسمان ندا شود! گفتم اى امیر المؤمنین، قربان شما این حدیث را روایت می‌کنى؟ گفت: آرى سوگند بدان که جانم بدست او ست بگوش خود شنیده‌ام، گفتم: اى امیر المؤمنین من این حدیث را پیش از این نشنیده بودم! منصور گفت: اى سیف این حدیث حق است و هر گاه چنین شود ما نخستین کسى هستیم که آن را اجابت کنیم، آگاه باش که این آواز درباره مردى از پسر عموهاى ما است، گفتم: از نسل فاطمه علیها السّلام؟ گفت: آرى، اى سیف اگر این حدیث را از حضرت محمد بن على باقر (علیه السّلام) نشنیده بودم اگر همه مردم روى زمین برایم می‌گفتند،باور نمی‌کردم، ولى گوینده محمد بن على(ع) است.[7]
مهدی (ع) از اهل بیت و اولاد پیامبر (ص)
در بیشتر احادیث مهدویٌت بر این نکته تاکید شده است که منجی عالم بشریٌت از اهل بیت و از اولاد رسول خدا (ص)است و شاید این تأکید بخاطر این است که مدعیٌان بسیاری در آینده می‌آیند و مهدی موعود را از خود بدانند بخاطر اینکه جلوی این ادعا گرفته شود، روایات با اهتمام بیشتر، نسب او را به طور صریح بیان می‌کنند.برای نمونه به چند حدیث بسنده می کنیم.ابن ابی شیبه از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل می کند که فرمودند:لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدَّهْرِ إِلاَّ یَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَؤُهَا عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْرًا.[8]«اگراز روزگار روزی نماند مگر یک روز، خدا مردی از اهل بیت مرا می فرستد که زمین را از عدل پر می کند همچنانکه از ظلم پر شده باشد».
قندوزی از پیامبر چنین روایت می‌کند که فرمودند:«المهدی من ولدی، تکون له غیبة، إذا ظهر یملا الارض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما.»[9]«مهدی(ع) ازفرزندان من است که دارای غیبتی می‌باشد زمانی که ظهور کند، زمین را پر از قسط و عدل کند همچنان که از ظلم و جور پر شده باشد.»
مهدی(ع) فرزند علی علیه السلام
از مشترکات بین شیعه و سنی این است که هر دو فرقه، امام مهدی (ع) را از نسل علی (ع) می‌دانند.
جوینی از ابن عباس نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمودند: علی بن ابی طالب (ع) امام امت من است و جانشین من در میان آنها است و از فرزندان اوست قائم منتظر (ع) که زمین را از عدل و داد پر می‌کند هم چنان که از ظلم وجور پر شده باشد[10]
امام مهدی (ع) از نسل فاطمه علیهاالسلام
تاکنون چند روایت نقل شد که دلالت می‌کرد بر این که مهدی (ع)از قریش و از نسل عبد المطلب،ابو طالب،اهل بیت پیامبر و از فرزندان علی(ع) است.
لکن احادیث فراوانی در کتابهای مهم اهل سنٌت وجود دارد که امام مهدی (ع) را از نسل فاطمه (س) می‌دانند.
ابن ماجه در سنن خود با اسناد خویش از سعید بن مسیب از ام سلمه نقل کرده است که رسول خدا (ص) فرمودند:«المهدی من ولد فاطمة»[11]مهدی (ع) از فرزندان فاطمه (س) است. در مضمون همین روایت، بخاری در کتاب « تاریخ کبیر » از سعید بن مسیب از ام سلمه نقل کرده که پیامبر (ص) فرمودند: «المهدی حق و هو من ولد فاطمة »[12]«مهدی(ع) حق است و از اولاد فاطمه (س) می باشد»
نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که افرادی مثل ابن حجر در الصواعق المحرقه[13]ومتقی هندی درکنز العمال[14] این روایت را از صحیح مسلم نقل کرده اند.
با وجود اینکه علمای بنام اهل سنٌت این روایت را از صحیح دانسته و از مسلم نقل کرده‌اند ولی متاسفانه در چاپ های موجود کتاب «صحیح مسلم»، اثری از این روایت دیده نمی شود که نشان از حذف این حدیث در این کتاب دارد.
بنابراین دانشمندان اهل سنت بر این باورند که امام مهدی (ع) از نسل فاطمه (ع)است.
مهدی(ع) از فرزندان امام حسین (ع)
هر چند بعضی از اهل سنٌت در اینکه امام مهدی (ع) از نسل امام حسن (ع) است یا امام حسین(ع)،باهم اختلاف دارند ولی روایاتی در منابع اهل سنت به چشم می‌خورد که حضرت را از نسل امام حسین (ع) می‌دانند که بررسی این روایات درباره نسب امام مهدی(ع)، شاید گامی در وحدت و اتفاق بین فریقین در مسئله مهدویٌت بشمار برود و با قرار دادن این روایات در کنار روایات شیعی به جعلی بودن روایاتی که مهدی (عج) را از نسل امام حسن (ع) می‌دانند،پی می‌بریم.نعیم بن حماداز علی علیه السلام نقل می کند که فرمودند:«یخرج رجل من ولد حسین اسمه اسم نبیکم یفرح بخروجه أهل السماء و الأرض »[15]«مردی از فرزندان امام حسین(ع) قیام خواهد کرد که نامش همنام پیامبر(ص) است، ساکنان آسمان و زمین از قیامش، خوشحال خواهند شد »
روایات فراوان دیگر از رسول خدا (ع) و امیرمومنان (ع) در منابع اهل سنٌت وجود دارد که مهدی(ع) راحسینی می داند.[16]
لکن درکتابهای اهل سنٌت یک روایت وجود دارد که مهدی(عج) را از نسل امام حسن(ع) معرفی کرده است که در ظاهر با احادیثی که امام مهدی (ع) را از نسل امام حسین(ع) می‌داند،در تعارض است. براین اساس این روایت را مورد بررسی قرارمی‌دهیم تا معلوم شود که آیا این روایت توان معارضه با احادیث فروان صحیحی که حضرت راحسینی معرفی می کند،دارد یا نه؟
بررسی حدیث «مهدی(ع) از فرزندان امام حسن (ع)است».
برخلاف نظر امامیٌه و اکثریٌت اهل سنٌت که مهدى(ع) را از نسل حسین(ع) مى‌داند، رأیى در میان عده‌ای از اهل سنت شهرت یافته که وى را از نسل امام حسن(ع) بشمار مى‌آورد. مستند این رأى حدیثى است از امام على علیه السلام که به تبیین آن می‌پردازیم.
ابوداوود در سنن خود چنین نقل کرده است:حُدِّثْتُ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ أَبِى قَیْسٍ عَنْ شُعَیْبِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ قَالَ قَالَ عَلِىٌّ - رضى الله عنه - وَنَظَرَ إِلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ فَقَالَ إِنَّ ابْنِى هَذَا سَیِّدٌ کَمَا سَمَّاهُ النَّبِىُّ -صلى الله علیه وسلم- وَسَیَخْرُجُ مِنْ صُلْبِهِ رَجُلٌ یُسَمَّى بِاسْمِ نَبِیِّکُمْ یُشْبِهُهُ فِى الْخُلُقِ وَلاَ یُشْبِهُهُ فِى الْخَلْقِ ثُمَّ ذَکَرَ قِصَّةَ یَمْلأُ الأَرْضَ عَدْلاً»[17]
«على نگاهى به حسن افکندو فرمودند: این فرزند من آقا و بزرگوار است آنگونه که پیغمبر او را نامیده است و از نسل او مردى قیام کند که همنام پیامبرتان بوده و در خلق و خوی، شبیه اوست؛ولی در خلقت (چهره،اندام )،شبیه او نیست،سپس عدالت گستری او را حکایت کرد.
در بررسی و نقداین حدیث می‌توان نکات ذیل را بر شمرد:
1- ابن اثیر جزرى (833م) همین حدیث را از ابوداود نقل کرده ولی در آن به جاى لفظ حسن(ع)، لفظ حسین(ع) آمده و گفته است: صحیح این است که مهدى (ع) از نسل حسین بن على (ع) مى‌باشد.[18]
2- منذری شارح سنن ابو داود در شرح این روایت گفته است که ابی اسحاق[19] نمی‌تواند مستقیم از على علیه السلام حدیث نقل کند از این رو حدیثی که او از آن حضرت نقل کرده و ابی داود هم آورده است،منقطع می‌باشد.[20]
3- این روایت ضعیف است؛ زیرا کسی که از هارون بن مغیره برای ابو داود حدیث کرده است،مجهول بوده و معلوم نیست چه کسی است.
4-این حدیث با احادیث فراوان دیگرى که مهدى (ع) را از نسل حسین (ع) مى‌دانند و از نظر بسیاری از اهل سنت صحیح هستند،در تعارض است و توان معارضه با آن همه روایات را ندارد.
5-ممکن است اشتباه و تغییری در کلمه صورت گرفته باشد؛ یعنی کلمه «حسین» در هنگام ثبت به شکل «حسن» نوشته شده باشد به وپژه اینکه این حدیث را افراد دیگری از ابو داود نقل کرده‌اند که در آن به صورت «حسین» آمده است.
5-جواب دیگری که می شود به این حدیث داد این است که انتساب حضرت مهدی (ع) به امام حسن (ع) درست است؛ زیرا فاطمه، همسر امام سجاد(ع) که مادر امام باقر (ع)است،دختر امام حسن(ع)می باشد لذا امام مهدی (ع) مانند اجدادش بواسطه مادر امام باقر (ع)،حسنی وحسینی است پس،انتساب ایشان به هردو امام صحیح می باشد.
بنابراین،این روایت که مهدی (ع) را از امام حسن (ع) می‌داند، ضعیف است و با احادیث دیگر که حضرت را حسینی می‌دانند،در تعارض آشکار است و در صورت قبول اینکه امام مهدی(ع) حسنی است، منافاتی با حسینی بودن ندارد ریرا نسب او از طریق پدر به امام حسین(ع) و از طریق مادر امام باقر(ع) به امام حسن(ع) می‌رسد.
مهدی(ع)،فرزند بلافصل امام حسن عسکری(ع)
روایاتی در منابع اهل سنٌت به چشم می خورد که مهدی(ع) را فرزند امام حسن عسکری(ع) معرفی می‌کند و بسیاری از دانشمندان اهل سنٌت بر این عقیده‌اند و برخی نیز تصریح می‌کنند که تنها فرزند امام عسکری (ع)، امام مهدی(ع) است.به عنوان نمونه یک روایت و اقوال چند تن از علمای اهل سنت را ذکر می کنیم.
قندوزی در« ینابیع الموده» از امام رضا(ع) روایتی رانقل می کندو تصریح می‌کند که این روایت درکتاب « الاربعین ابی نعیم اضفهانی»، موجود است.
حضرت فرمودند: الخلف الصالح من ولد الحسن بن علی العسکری هو صاحب الزمان وهو المهدی سلام الله علیهم».[21] « خلف صالح از فرزندان حسن عسکری(ع)،صاحب زمان است که مهدی(عج) می باشد. »
استوانه‌های علمی اهل سنٌت به این نکته تصریح می‌کنند که امام حسن عسکری (ع) فقط یک فرزند داشته است؛ افرادی مثل ابن حجر هیثمی که می‌نویسد: امام حسن عسکری(ع) جزء یک فرزند باقی نگذاشت که نامش ابوالقاسم،محمد و حجٌت بود و عمرش هنگام وفات پدرش، پنج سال بود و خدا به او حکمت آموخت که قائم منتظر، نامیده می‌شود [22].
بزرگانی مانند مسعودی [23]،ابن اثیر در تاریخش [24]وعلمای دیگر، بر این که مهدی(ع) فرزندبلافصل حضرت حسن عسکری (ع)است، تا کید می کنند.
براین اساس، با بررسی احادیث نسب امام مهدی(ع) در منابع اهل سنت به چندنکته مهم و اساسی پی می بریم:
1-اتفاق در نسب حضرت مهدی (ع) یکی از مشترکات شیعه و سنی به شمارمی‌رود.
2- بادقت در روایاتی که درباره نسب امام مهدی(ع) در منابع اهل سنٌت وجود دارد به ویژه احادیثی که حضرت را فرزند امام حسن عسکری(ع) معرفی می‌کند، به این نتیجه می رسیم که حضرت متولد شده‌اند همچنان که عقیده بسیاری از اهل سنٌت هم همین است.
ولی جای بسی تاسف است کسانی از شیعه که در باره مهدویٌت اظهار نظر می کنندو دارای تالیفات هستند،عقیده به عدم تولد امام مهدی(ع) را،به اکثر علمائ اهل سنت نسبت می دهند در حالی که چنین نیست بلکه عده‌ای از آنها چنین اعتقادی دارند که در مقاله‌ای جداگانه تولٌد حضرت در منابع اهل سنٌت مورد بررسی قرار گرفته است و نام بزرگانی ازاهل سنت راکه قائل به تولٌد امام مهدی(ع) هستند،ذکرشده است.
3-ناگفته نماند چنانکه گفته شد منظور از نقل این احادیث از کتب برادران اهل سنّت آن است که بدانیم مهدی موعود (عج) فرزند نُهم امام حسین (ع) و فرزند بلافصل حضرت امام حسن عسکری (ع)می‌باشد و یک انسان تعیین شده از طرف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است نه اینکه بگوییم: هنوز متولد نشده و بعداً متولد خواهد شد و نمی‌دانیم کدام کس از نسل فاطمه و حسین علیهماالسّلام است.بنابر باید به مهدی شخصی ومعین قائل شد،نه مهدی نوعی.