نویسنده: محمد مهدی تبریزی
دین، شبهات و پاسخها1
شبهاتی پیرامون دین و اخلاق: شبهه اول: استقلال اخلاق از دین: یعنی بشر می‌تواند کاملاانسان اخلاق گرا باشد و در تبیین و اثبات اصول ارزشی و اخلاقی، به دین و وجود خدا نیازی ندارد.
شبهه دوم: زندگی دیندار، معجون از ترس خداست: یکی از شبهات مخالفان دین آن است که انسان مومن -بخصوص مسلمان- دائم در حال ترس و وحشت از خدا و قیامت به سر می‌برد و زندگی دنیوی خود را با ترس سپری می‌کند؛ این ترس در مراتبی منجر به مختل شدن حیات مادی و ترک دنیا و مواهب آن و بروز برخی رفتاهای به ظاهر نامعقول از فرد معتقد بدان است. درحالی که در تبیین اخلاق دینی، یکی از کارکردهای مثبت اخلاق دین، نشاط بخشی به زندگی دنیوی ذکر شده است. به نحوی که مدعی شده‌اند که معتقدان به اخلاق دینی از نشاط و شادابی فراوان و در عین حال انگیزه و افق عمیق در زندگی و تلاش گسترده در راستای نیل به اهداف و منویات خود و کسب بهترین و بالاترین موفقیتها و مراتب در عالم می‌باشند.
نقد و نظر: در نقد این شبهه نکات ذیل قابل تامل است:
1- در این شبهه، وجود خدا، وجود ترسناک و هراسناک معرفی و تصویر شده است که انسان وقتی به یاد او می‌افتد، خود به خود حالت ترس و رعب بر وی عارض می‌شود. لکن این صرف توهم و خیال پردازی منتقدان است. زیرا وجود خداوند، وجودی کامل، زیبا و جامع همه صفات کمال و برتر مانند خیر خواهی، رحمت، رافت، مهربانی و غیره است.(1) خداوند خودش رادر قرآن کریم «ارحم الراحمین؛ بخشنده و مهربان»، «رئوف»، «شکور» و «رازق» معرفی و وصف کرده است. بر این اساس، وجود حقیقی خداوند، وجود کامل، زیبا و دوست داشتنی است که انسانهای والامرام درصدد لقای آن مقام قدسی هستند. ذکر و یاد خداوند رئوف نه رعب انگیز بلکه مایه آرامش خاطر مسلمانان است. باری! خداوند به متخلفان و کافران که از غایت هدف اصلی انسانیت، یعنی رستگاری و سعادت در آخرت دور افتاده، هشدارهای متعددی می‌دهد تا دوباره در مسیر انسانیت گام بردارند. هشدارهای خداوند از طرق مختلف ازجمله عذابهای آخرت مثل جهنم است. لذا اگردر اسلام و در کتب آسمانی دیگر از عذاب آخرت و جهنم سخن رفته است، به منظور اصلاح انسان و برای نفع اوست.
2- نکته دیگر اینکه اسلام تنها به تهدید و عذاب آخرت متخلفان بسنده نکرده، بلکه در کنار تهدید به آمرزش و بخشیدگی گناهان نیز اهتمام خاصی مبذول داشته است، به گونه ای که انسان از یک سو به رافت و لطف خدا امیدوار و از سوی دیگر به عذابش خوفناک است.
3- نکته دیگر اینکه عذاب آخرت از جنس عذابهای اعتباری و قراردادی نیست؛ بدین صورت که خداوند در آخرت پیشاپیش عذاب و جهنمی را برای کفار و متخلفان مهیا کرده باشد، بلکه عذاب آخرت، با جرم و گناه انسان متخلف رابطه تکوینی و علی و معلولی دارد که در اصطلاح کلامی و دینی از آن به «تجسم اعمال» تعبیر می‌شود. (2) درواقع عذاب دهنده نه خدا بلکه عمل انسان است و انسان از جرم و عمل خویش باید بترسد.
4- دین عامل معنا بخشی به دنیا است. در نقد شبهه استقلال اخلاق از دین به تفصیل بیان شد که یکی از کارکردهای مهم دینداری، نشاط بخشی به حیات دنیوی انسان است.
زندگی مادی دنیا از انواع دردها، رنج ها، کاستی ها و شکوه ها، مملو و آمیخته و تحمل آن برای انسان یک دغدغه و مشکل است. علاوه بر این، مشکل مرگ و منتهی شدن زندگی موقت هر انسانی به مرگ و نیستی که ظاهر آن است، زندگی دنیوی و این همه تلاش و کوشش در آن، همچنین اصول قابل احترام مانند فرهنگ ایثار و فداکاری را بی معنا، نامطبوع، مضطرب و پریشان کرده است. اما دین و اعتقاد به عالم دیگر و اینکه زندگانی و سعادت حقیقی در آن جهان تعبیه شده است، به حیات مادی انسان، معنا و مفهوم دیگری می‌بخشد و انسان را در اعمال دنیوی خود امیدوار و با نشاط می‌کند، چرا که درد و رنج، هرچند سنگین باشد، موقت است و از سوی آفریدگار جهان جبران خواهد شد.
«فان مع العسر یسرا؛ همراه با سختی، آسانی است»(الشرح،آیه 5)؛ «لکیلاتاسوا علی مافاتکم و لاتفرحوا بما آتاکم...؛ برای آنچه که از دست داده اید، اندوهناک نباشید و برای آنچه که به دست می‌آورید، شادمان و مسرور نباشید... ».(سوره حدید، آیه 23) بدین سان دین به معمای اشکال شرور در جهان آفرینش، پاسخ قانع کننده ای ارائه می‌دهد. (3)
از منظر انسان متدین، دنیا و هستی با مرگ به پایان نمی رسد، بلکه دریچه ای بسوی حیات سرمدی و مطبوع است. (سوره نحل، آیه 32) نکته دیگر اینکه انسان متاله، همیشه خداوند را همراه، مانوس و حافظ خویش احساس می‌کند و بدینسان از هراس تنهایی و غربت به دور است. «ان الله یحول بین المرء و قلبه...؛ خداوند میان هر فرد و قلب آن قرار داشته و (از اسرار درونی همگان آگاه است)».(سوره انفال، آیه 24)«نحن اقرب الیه من حبل الورید...؛ من به بنده خود از رگ گردن نزدیکترم».(سوره ق، آیه16)«الاان اولیاء الله لاخوف علیهم و لاهم یحزنون الذین آمنوا و کانوا یتقون لهم البشری فی الحیات الدنیا و فی الآخره...، اولیاو دوستان خدا هیچ ترس و حزن و اندوهی برای ایشان نیست، کسانی که ایمان آورده و تقوا پیشه کرده اند، برای ایشان شادمانی و سرور است در زندگی دنیا و حیات آخرت...».(سوره یونس،آیات 64-62)
شبهه سوم: مبنای اخلاق و رفتار دینی فارق از اختیار و مسئولیت پذیری یکی دیگر از شبهات منتقدان این است که ملاک و مبنای اخلاق و رفتار هر انسان باید اصل اختیار، مسئولیت پذیری، وظیفه اجتماعی و عواطف انسانی و نوعدوستی باشد، اما ادیان به جای این اصول، ملاک رفتار و کردار انسان را ترس از خدا قرار می‌دهند و مدام مسئله ترس از خدا و عذاب آخرت را به انسان گوشزد می‌کنند. شخص دیندار نیز بر این مبنا، رفتار و اخلاق خود را پایه ریزی می‌کند. به تعبیر دیگر، انسان متدین تنها به دنبال رضایت خدا و امان بودن از عذاب اوست.(4)
این شبهه توسط بعضی ملحدان مانند گیب، مکی، هنس کونگ و به تبع آن در بعضی سایتها تبلیغ می‌شود. (5)