كلمات كليدي : نقاشي فرافكن، تداعي آزاد، برون فكني، روان سنجي
نویسنده : الهام فرحناك
روشن کردن این نکته که چگونه می‌توان یک فرد آدمی را به طور عمیق شناخت، یکی از قدیمی‌ترین و پیچیده‌ترین سوالاتی است که در زمینه شناخت انسان مطرح شده است. قریب به نیم قرن است که به تدریج فنون جدیدی که پاسخ‌گوی این سوال هستند در زبان روان‌شناسی، تحت عنوان تست‌های فرافکن راه یافته‌اند. یکی از آن تست‌ها، نقاشی‌های فرافکن است. فرافکنی، ماهیت احساس ناهشیار را در خود نگه می‌دارد اما موضوع آن، احساس را جابجا می‌کند. فرافکنی، ادراک‌های داخلی فرآیندهای جریان فکری یا عاطفی را همانند ادراک‌های حسی برون می‌فکند و برای شکل دادن به جهان خارجی به‌کار می‌رود.
سوابق تاریخی و تدوین
از نظر تاریخی، روش‌های فرافکنی بیشتر در اروپا و به‌ویژه در کشورهای آلمانی‌زبان ظهور کرده است. پیدایش فنون فرافکنی از نظر تکامل و پیشرفت روان‌شناسی، تابع دو تمایل روانی بزرگ است: روان‌تحلیل‌گری و روان‌شناسی‌هایی که بر پایه روش درک کلی استوارند که بارزترین آنها روان‌شناسی گشتالت است. از نظر تاریخ تحول روش‌های فرافکنی، نقاشی، سومین منبع اصلی تست‌های فرافکنی است.[1]
نخستین تدوین رسمی روش نقاشی فرافکن، آزمون نقاشی آدمک توسط گودیناف(Goodenough) در سال 1926 بود. هریس(Harris) با افزودن دو فرم جدید در آن تجدیدنظر به عمل آورد. ناگلیری(Naglieri) ویرایش جدید آزمون گودیناف – هریس را با عنوان نقاشی شخصی تدوین کرد. بعد از آن آزمون‌های نقاشی آدم مک‌اور(Machover) نقاشی فرافکن را از سنجش شناختی فراتر برد و در جهت تفسیر شخصیت گسترش داد. همزمان با این کار، آزمون خانه – درخت – آدم توسط بوک(Buck) تدوین شد. جولس(goolles) آزمون جنبشی خانه – درخت – آدم را تدوین کرد. هالس(Hulse) آزمون نقاشی خانواده را تدوین کرد. بعد از او بعضی از متخصصان بالینی آزمون نقاشی خانواده جنبشی را پیشنهاد کردند. در کنار آن آزمون جنبشی مدرسه هم به عنوان مکمل قرار گرفت. در حال حاضر، متداول‌ترین نوع نقاشی‌های فرافکن، آزمون نقاشی آدم است. این آزمون برخلاف داشتن روایی و اعتبار بالا و روش رسمی نمره‌گذاری کمی در موقعیت‌های بالینی برای نقص شناختی، تکانش‌گری یا تحول رشدی و اختلال هیجانی به‌‌ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد.[2]
موارد استفاده نقاشی‌های فرافکن
ساختار ثابت پرسش‌نامه‌های شخصیت(به این معنا که حاوی تعدادی سوال مشخص‌اند و فرد باید با انتخاب یکی از پاسخ‌ها به آنها جواب دهد) برای سنجش برخی وجوه شخصیت چندان مناسب نیست. مثلا آن دسته از روان‌شناسان شخصیت که از سنت روان‌کاوانه فروید پیروی می‌کنند علاقه زیادی به سنجش امیال، انگیزه‌ها و تعارض‌های ناخودآگاه افراد دارند. از اینرو آزمون‌هایی را ترجیح می‌دهند که به روش فرویدی تداعی آزاد بیشتر شبیه باشد. به این معنا که فرد وجوهی از شخصیت خود را در آن برون‌فکنی می‌کند و به این ترتیب خود را عیان می‌سازد. در برخی از این آزمون‌ها از آزمودنی خواسته می‌شود که تصاویری از افراد، خانه، درختان و غیره ترسیم کند و این‌ها در واقع محرکی است که فرد بتواند به گونه‌ای خاص، خودش به آن واکنش نشان دهد.[3]
با استفاده از نقاشی‌های فرافکن می‌توان به دنیای درونی آزمودنی راه یافت و خصایص ناهشیار و عمیق شخصیتی فرد را مورد ارزیابی قرار داد. هنگامی که از آزمودنی خواسته می‌شود که روی یک برگ کاغذ نقاشی کند، او تصویرهای ذهنی، احساسات، افکار و حالت‌های درونی، تعارض‌ها و دیگر ویژگی‌های ناهشیار خود را به آنچه که می‌کشد فرافکنی می‌کند.[4]
انجام آزمون‌های فرافکنی می‌تواند در یک مصاحبه بالینی اولیه، به شکستن یخ رابطه کمک کند و چارچوب مناسبی را برای انجام گفتگو‌های اولیه فراهم آورد. انجام آزمون‌های نقاشی معمولا بسیار آسان است و بیماران غالبا از آن لذت می‌برند. در نتیجه این قبیل آزمون‌ها وسیله حاضر و آماده‌ای برای به دست آوردن اطلاعات کیفی اضافی در مورد بیمار محسوب می‌شود. این آزمون می‌تواند با ارایه سرنخ‌هایی برای بررسی بیشتر درباره فرد در تحقیقات بعدی مفید واقع شود.[5]
اعتبار و روایی نقاشی‌های فرافکن
با توجه به نوسان‌های شرایط در دفعه‌های مختلف اجرا، دشواری اثبات و یا رد فرضیه‌های زیربنایی مراحل آزمون، پیچیدگی و غنای نقاشی‌ها، در بیشتر موارد تعیین اعتبار و روایی نقاشی‌های فرافکنی بسیار دشوار است. به‌کار بستن نقاشی‌های فرافکن به عنوان یک شاخص تقریبی از بالندگی ذهنی، بیشترین موفقیت را داشته است. در درجه‌بندی‌های کلی، موفقیت متوسط به دست آمده است اما در سنجش جنبه‌های خاصی از شخصیت با استفاده از نشانه‌های تک یا تشخیص‌های افتراقی خاص، موفقیت اندک بوده است.[6]
آزمون‌های نقاشی‌های فرافکن در محدوده‌ای معتبر است که تفسیر این نقاشی‌ها به همان نتایجی منجر شود که از روش‌های مستقل دیگر برای سنجش شخصیت یا وضعیت عاطفی شخص به دست می‌آید. همچنین ما غالبا با این ادعا مواجه می‌شویم که این تفسیرها در نتیجه تجربه بالینی، اعتبار خود را حفظ کرده‌اند اما به ندرت با دلیل مستقل مبنی بر اعتبار یا پایایی این تفسیرها مواجه می‌شویم.[7]
مزایای نقاشی‌های فرافکن
از دلایل رواج مستمر استفاده از نقاشی‌های فرافکن می‌توان سادگی نقاشی‌ها، سهولت و سرعت اجرا، نیاز به موارد و وسایل کم و لذت‌بخش بودن آن برای شرکت‌کنندگان را مورد تایید قرار داد. به علاوه نقاشی‌های فرافکن را می‌توان در مورد گروه‌های سنی مختلف به‌کار بست. چون نقاشی‌ها غیرکلامی هستند، آنها را می‌توان در مورد مراجعانی که مهارت کلامی ضعیفی دارند به‌کار برد. همچنین این آزمون را می‌توان هم به صورت فردی و هم گروهی اجرا کرد.
محدودیت‌های نقاشی‌های فرافکن
اکثر محققان معتقدند که نقاشی‌های فرافکن نتوانسته است کاملا مستقل از فرهنگ عمل کند و لازم است که در تفسیر، تاثیر فرهنگ را مد نظر قرار داد. انتقاد عمده دیگر به نقاشی‌های فرافکن آن است که تفسیرهای آنها اغلب ذهنی است. ذهنیت تفسیر از یک لحاظ دو برابر می‌شود. زیرا نه تنها مراجع بخشی از شخصیت خود را به تصویر فرافکنی می‌کند، بلکه تفسیرکننده نیز ممکن است بخشی از شخصیت خود را در تفسیرهایش فرافکنی کند. از محدودیت‌های استفاده از نقاشی‌های فرافکن آن است که هیچ‌گونه روش تفسیر یا نمره‌گذاری مورد توافق در مورد آنها وجود ندارد و روش‌های اجرای آنها بسیار مختلف است.
روش اجرای نقاشی‌های فرافکن
صرفنظر از انواع مختلف روش‌های اجرا، دستورالعمل‌ها بسیار کوتاهند. این امر ابهام موقعیت را حفظ می‌کند و احتمال فرافکنی جنبه‌های مهم شخصیت به نقاشی را افزایش می‌دهد. مراجعان باید در یک وضعیت راحت بنشینند، به گونه‌ای که به هنگام کشیدن نقاشی آزادانه بتوانند دست‌هایشان را حرکت دهند. یک برگ کاغذ سفید اینچ، یک مداد تراشیده شماره2(در مورد نقاشی‌های غیر رنگی) و یک مداد پاک‌کن در اختیار آنان قرار می‌گیرد. اگر قرار باشد که نقاشی‌های رنگی ترسیم کنند مدادهای رنگی یا مدادهای شمعی به رنگ‌های مختلف نیز به آنان داده می‌شود. گاهی مراجعان گله‌مندند که نقاشی‌هایشان خوب نیست. چون رشد توانایی نقاشی بیشتر مردم تقریبا در 10 سالگی متوقف می‌شود در این صورت می‌توان تاکید کرد که این آزمون توانایی نقاشی نیست با این وجود باید حداکثر تلاش خود را به‌کار ببندند. اگر مراجعان راهنمایی‌های خاصی را در مورد چگونه کشیدن درخواست کنند، آزماینده فقط باید بگوید که به میل خودشان بستگی دارد. یک مورد اختیاری آن است که یک مرحله وارسی در آزمون گنجانیده شود که در آن می‌توان از مراجع خواست تا درباره چیزی که نقاشی کرده است داستانی بسازد، سپس از این داستان می‌توان برای تفسیرهای بعدی استفاده کرد. آزماینده قبل از اجرای آزمون ضمن آنکه به آزمودنی اعلام می‌کند که چه چیزی را باید نقاشی کند، در هنگام اجرا نیز باید هرگونه رفتار مربوط را یادداشت کند. مناسب‌ترین نوع اجرای آزمون به هدف سنجش و ترجیح متخصص بالینی بستگی دارد.
مراحل تفسیر نقاشی‌های فرافکن
برای تفسیر نقاشی‌های فرافکنی چهار مرحله زیر که باید به عنوان گام‌های متوالی برداشته شود پیشنهاد می‌گردد:
1- نمره‌گذاری عینی: این رویکرد علاوه بر این که تفسیرهای نسبتا روا را ممکن می‌سازد، متخصصان بالینی را نسبت به جزییات خاص و مربوط نقاشی هشیار می‌کند.
2- برداشت کلی: این یک فرایند کاملا مشهودی است که در آن متخصصان بالینی سعی می‌کنند خود را به جای مراجع بگذارند و جهان مراجع را از چشم‌اندازی که به وسیله نقاشی به ببینده منتقل می‌شود ببیند.
3- بررسی جزئیات خاص: در این رویکرد اجزای مختلف نقاشی را به روش منطقی تجزیه و تحلیل می‌کنند.
4- یکپارچه کردن: گام نهایی یکپارچه کردن اطلاعات به دست آمده در یک بافت گسترده‌ای است که از طریق مصاحبه، بررسی سوابق شخصی و نتایج آزمون‌های دیگر به دست آمده است.[8]
ملاحظات تفسیری
فهم فرآیند فرافکنی یا برون‌ریزی در کودکان مشکل‌تر است. زیرا در آغاز زندگی، ما با "من" نسبتا پایدار و خوی سازمان‌یافته‌ای مواجه نیستیم. "من" تدریجا از مرحله‌ای تفاوت‌نایافته در جهت طرازهای متفاوت شدن نسبت به محیط‌های درونی و برونی تحول می‌یابد و این تحول به منزله حاصل تاثیر دایم یادگیری و رشد داخلی است. بدین‌ترتیب وجود چنین حالت سیال و منطقی در تحول "من" به "ما" حکم می‌کند که در ارزشیابی، تشخیص و پیش‌گویی محتاط باشیم.
ماهیت قواعدی که هر روش فرافکن بر آزمودنی تحمیل می‌کند، نقش قاطعی در زمینه تصویری که به کمک آن روش از شخصیت به دست می‌آید بر عهده دارد.[9]
نباید انتظار داشت با اتکای صرف به نتایج آزمون‌های فرافکن از جمله نقاشی فرافکن، پیش‌بینی صحیحی کرد. این‌ها صرفا زمانی معنا می‌یابد که در کنار اطلاعات دیگری نظیر تاریخچه زندگی و رفتار افراد و نتایج سایر آزمون‌ها قرار داده شود. آزماینده ماهر با استفاده از نتایج آزمون‌های فرافکن از جمله نقاشی‌ها، حدس‌هایی راجع به شخصیت فرد می‌زند و بعد بر اساس اطلاعات دیگری که به دست می‌آورد آنها را می‌پذیرد یا کنار می‌گذارد. به کمک این آزمون‌ها، حوزه‌های احتمالی معارضی مطرح می‌شود تا بعد بیشتر بررسی شود.[10]