كلمات كليدي : فرشته، روح، جبرئيل، فرشته مقرب، عقل اول
نویسنده : محمد بخارائي (رفايي)
یکی از چهار فرشته مقرب و برترین آنها که در ادیان ابراهیمی، رابط میان خداوند و پیامبران بشمار می‌آید. این نام تلفظ های دیگری چون جبرائیل و جبریل نیز دارد. از جبرئیل با القابی نظیر فرشته وحی، امین وحی، عقل اول، ناموس اکبر، روح اعظم، روح الامین، روح و ... نیز یاد می‌شود. در تاریخ یهودیت، مسیحیت و اسلام از نقش جبرئیل بسیار نقل شده است.
سنت یهودی ـ مسیحی
این کلمه به معنای "خدا قدیر است" یا "مرد خدا و قهرمان خدا" آمده است.[1] نام جبرئیل چهار بار در عهدین آمده است. دوبار در کتاب دانیال نبی و دوبار در انجیل لوقا. در کتاب دانیال نبی (8:16)، جبرئیل به صورت انسانی بر دانیال پدیدار می‌شود تا معنای رؤیای او را برایش باز گوید. حضور جبرئیل با جذبه‌ای همراه است که دانیال از آن مدهوش می‌شود.
در جای دیگری دانیال نبی پس از اینکه رویایی می‌بیند بر زمین افتاده و بیهوش می‌شود، سپس می‌گوید "دستی مرا لمس نمود و مرا که به صورت افتاده بودم بر روی کف دستها و زانوها بلند کرد و گفت: دانیال، مرد بسیار محبوب من" (10.9) بسیاری از عالمان معتقدند که این فرشته نیز جبرئیل بوده است.
در جای دیگری از کتاب دانیال نبی (9:21)، جبرئیل در زمانی که دانیال مشغول دعا و قربانی است، پروازکنان نزد وی می‌آید تا اسراری را برایش آشکار کند. در این موارد، "جبرئیل" فرشته نامیده نشده، بلکه صرفاً موجودی آسمانی است که می‌توان او را پیام‌آور خدا دانست و حضورش با جذبه و قدرتی الاهی همراه است.[2]
در انجیل لوقا، جبرئیل، مژده تولد یحیی را برای زکریا (1: 19) و مژده تولد عیسی را برای مریم (1:21) می‌آورد. گفته شده است که حضور جبرئیل در عهد عتیق صرفا نشان‌دهنده قدرت الاهی است اما حضور او در عهد جدید، علاوه بر آن، آرامش‌بخش و اطمینان‌آفرین نیز هست. همچنین گفته شده است که هر چهار بار حضور جبرئیل در کتاب مقدّس به نحوی ناظر به وعده الاهی به ظهور مسیح است.[3]
در هیچ‌کدام از این موارد، مادی‌بودن حضور جبرئیل ادعا نشده است و لذا بسیاری از نتیجه می‌گیرند که آنچه آنها دیده‌اند واقعیتی ذهنی در رویای آنها بوده است، همچنین در انجیل لوقا که خود او مشاهده‌کننده نبوده و ممکن است از ساختار ادبی کتاب یهودیان در آن عصر بهره گرفته باشد.
بدون توجه به مناقشه در مادی‌بودن هویت جبرئیل که بعضی دانشمندان مسیحی به آن معتقد هستند، مومنان مسیحی جبرئیل را به عنوان فرشته مقرب مورد ستایش قرار می‌دهند، عنوانی که در کتاب مقدس نیامده ولی شاید آن را از جمله لوقا در انجیل خویش (1.19) بهره گرفته باشند جایی که جبرئیل ادعا می‌کند در حضور خدا می‌ایستد.[4]
آثار مجعول و غیر رسمی
جبرئیل در آثار غیررسمی و مجعول بین عهدین (برای نمونه کتاب اول خنوخ) و بعد آن حضور برجسته‌ای دارد و در حد ملکی مقرب ارتقا یافته است. در این کتاب، جبرئیل به عنوان یکی از برترین میان چهار فرشته و شاید تنها پس از میکائیل در نظر گرفته شده است. از جمله وظایف جبرئیل شفاعت برای مردم است. (اخنوخ اول 9:2و 40:6) و نیز وسیله‌ای برای نابودی ستمکاران برشمرده شده است. (اخنوخ اول 9:9)
در ترجمه و تفسیر آرامی تورات، نقش جبرئیل بیشتر شده و به او فعالیتهایی نسبت داده شده که در دوره‌های اولیه عهد عتیق اتفاق افتاده است، مثلاً اوست که یوسف را راهنمایی می‌کند (سفر پیدایش ، 37:15) یا در دفن موسی شرکت دارد (سفر تثنیه 34:6).[5]
همچنین در مأثورات یهودی، جبرئیل که تصور می‌شود از آتش خلق گردیده، در کنار میکائیل، اوریل و رافائل جزو چهار فرشته‌ای است که در اطراف عرش‌اند. به علاوه، او در زمره فرشتگان ملاقات‌کننده با ابراهیم و نیز ویران‌کننده سدوم (از قرای قوم لوط ) دانسته شده است.[6]
هر چند جبرئیل هم در سنت یهودی و هم در سنّت مسیحی، به مرور زمان، اهمیت و ارج و قرب بیشتری یافته اما نه در سنّت یهودی (که در آن میکائیل مدافع
همیشگی قوم یهود تلقی می‌شده است) و نه در سنت مسیحی، جبرئیل هیچگاه به اندازه‌ی میکائیل اهمیت نیافته و همیشه مرتبه‌ای ثانوی داشته است.[7]
در یهود جبرییل را در درجهٔ دوم اهمیت دانسته ومیکائیل را بر آن ترجیح داده‌اند چرا که جبراییل را نازل‌کنندهٔ بلا و فرمان قتال و جنگ می‌دانستند.
جشن جبرئیل
از لحاظ تاریخی، جشن مربوط به جبرئیل، در تاریخ 24 مارس در مراسم رومی جشن گرفته می‌شد. اصلاحات بعد واتیکانی دوم در تقویم مناسک رومی تغییراتی ایجاد نمود و جشنی مرکب را برای سه فرشته جبرئیل، میکائیل و رافائل تصویب کرد که در تاریخ 29 سپتامبر برگزار می‌شود. در سنت مسیحیت شرقی، جشن فرشته‌ها در 8 نوامبر جشن گرفته می‌شود.[8]
واژه شناسی جبرئیل در عربی
واژه "جبرئیل" در اصل عبری است و ظاهراً شکل سریانی آن به عربی راه یافته است. نویسندگان و محققان زبان عربی بر اعجمی بودن آن تصریح کرده‌اند[9] و معتقدند که در تلفظ آن تصرف شده است. ابوحیّان غرناطی سیزده صورت مختلف آن، نظیر جِبْریل، جَبْریل، جَبَرئیل، جَبَرئِل، جَبرائل، جَبرائیِل، را آورده است. همچنین دانی[10] صورتهای قرائت این کلمه در قرآن را برشمرده که "جِبْرِیل مشهورترین و فصیح‌ترین آنها به لهجه‌ی اهل حجاز و بنابر قرائت حفص ، ابوعمرو، نافع و ابن‌عامر است.[11] برخی لغویان عرب با اشاره به معانی گوناگون "جَبْر"، از جمله پادشاه، بنده، شجاع، مرد و ایل به عنوان اسمی از اسامی خداوند در عبری[12] جبرئیل را همچون میکائیل و اسرافیل مرکّب از دو بخش دانسته‌اند که بدین ترتیب جبرئیل(جَبْر + ایل) به معنای مرد خدا یا بنده خدا (عبداللّه) است.[13] جَبْر در زبانهای حبشی و سریانی و آرامی و عبری به معنای مرد، قهرمان و دلاور است و جبرئیل در این زبانها مرد خدا و قهرمان خدا معنا می‌شود. برخی ایل را به معنای بنده و جبرئیل و میکائیل و اسرافیل را به معنای عبداللّه، عبدالرحمان و عبدالقدوس گرفته اند.[14]
با توجه به معنای "جبروت"، که در عبری به معنای نیرومندی و قدرت است احتمالاً جبرئیل از "جبروت" مشتق شده است[15] و با توجه به اینکه "جَبَر" از زبان عبری به معنای قدرت‌داشتن و توانمندی و "جبرئیل" به معنای شخص نیرومند نیز آمده ، این احتمال تقویت می‌شود.
حتی القاب "شدیدالقوی" و "ذومرّه" نیز معادل عربی جبرئیل دانسته شده است.[16]
جبرئیل در قرآن
نام جبرئیل در قرآن سه بار در آیات مدنی آمده است (بقره: 97، 98 و تحریم: 4). به وظیفه اصلی جبرئیل، یعنی پیام‌آوری وحی در آیه" نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ" (بقره: 97) تصریح شده است و صراحتاً تنزیل قرآن را به جبرئیل نسبت داده، هرچند درباره کیفیت انتقال و نزول وحی میان متکلمان اختلاف نظر وجود دارد.[17]
تعابیر دیگر
در قرآن تعابیر دیگری نیز هست که مفسران آنها را ناظر به جبرئیل دانسته‌اند، از جمله "الروح الامین" (شعراء: 193) که حاکی از امانتداری او در رساندن وحی است. "رسول کریم" (حاقه: 40؛ تکویر: 19) که بر خصلتهای نیک وی دلالت دارد. "شدیدالقوی" و "ذومره" و "ذی‌قوه" (نجم: 5، 6؛ تکویر: 20) که بیان‌کننده توانمندی و قدرت بر انجام اوامر الاهی است. "مکین" و "مطاع" (تکویر: 20، 21) که از جایگاه و منزلت ویژه او نزد خداوند و دیگر فرشتگان حکایت می‌کند، و نیز "روح‌القدس". (نحل: 102)
علاوه بر انتقال وحی، جبرئیل نقش ویژه‌ای در ولادت عیسی علیه‌السلام داشته است. او مژده ولادت عیسی را به حضرت مریم داده (آل‌عمران: 45) و به صورت انسان نزد او متمثل شده (مریم: 17) و روح الاهی را در رحم او دمیده (مریم: 22 و تحریم: 12) و سرانجام خداوند به عیسی علیه‌السلام با جبرئیل یاری رسانده و نیرو بخشیده است (بقره: 87، 253؛ مائده: 110). عموم مفسران، تعبیر "روح" در آیات مربوط به تولد حضرت عیسی را ناظر به جبرئیل دانسته‌اند.[18]
روح یا جبرئیل
در باره سبب کاربرد روح راجع به جبرئیل نیز مفسران اقوال گوناگونی ذکر کرده‌اند، نظیر تعلق او به عالم مجردات و روحانیات، تکوین بدون ولادت، غلبه حیات در او، افاضه حیات و احیای شریعت به واسطه او یا بیان برتری او بر سایر فرشتگان.[19] درباره نسبت جبرئیل با روح و مراد از روح، که به همراه ملائکه از آن یاد شده (نحل: 2، معارج: 4، نبأ: 38، قدر: 4) یا درباره‌اش سؤال شده (اسراء: 85) اختلاف هست. برخی آن را فرشته‌ای موکل بر ارواح یا موجودی برتر از ملائکه و جبرئیل دانسته و گروهی مراد از آن را جبرئیل و تعبیر روح را دال بر عظمت و برتری جبرئیل بر دیگر ملائک دانسته‌اند.[20]
جبرئیل و آغاز وحی
بر اساس روایات موجود در منابع اسلامی، جبرئیل نخستین آیات قرآن (علق: 1-5) را در غار حرا به پیامبر وحی کرد. سپس پیامبر نزد خدیجه سلام الله علیها بازگشت و او را از این امر مهم آگاه ساخت.[21] اما، طبق روایات متعدد در منابع اهل سنت، پیامبر دچار تردید شد که آیا فرشته وحی را دیده یا با شیطان ملاقات کرده است و به توصیه همسرش نزد ورقه بن نوفل- فردی نصرانی که با کتب پیشین آشنا بودـ رفتند و او ایشان را مطمئن کرد که آن فرشته همان "ناموس اکبر" است که پیشتر بر موسی علیه‌السلام نازل شده است.[22] این داستان را عموم سیره‌نویسان و محدّثان و مفسران اهل‌سنت بعدی پذیرفته‌اند.[23] حتی این احادیث به منابع حدیثی و تفسیری شیعی نیز راه یافته است. دانشمندان شیعه به تفصیل به نقد سند و محتوای این روایات پرداخته‌اند، از جمله اینکه سلسله سند هیچ یک از این روایتها به طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد. اختلاف نقل داستان خود گواهی بر ساختگی بودن آن است. تردید پیامبر در ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا شیطان با مقام عصمت پیامبر سازگاری ندارد.[24] گفتنی است در روایات شیعی گزارشی که از آغاز وحی ارائه شده، از مشکلات یاد شده مبراست و با مقام و منزلت پیامبر هماهنگ است.
جبرئیل و پیامبر اسلام
جبرئیل در مدت رسالت پیامبر همواره ولی و یاور او بود. چه شرح صدر پیامبر و تطهیر آن به دست او و میکائیل انجام گرفت.[25] وضوگرفتن و نماز خواندن را به پیامبر تعلیم داد. در معراج همسفر و راهنمای حضرت رسول بود. هرچند در سدرة‌المنتهی از همراهی پیامبر بازماند و حضرت به تنهایی به سیر معراج ادامه داد.[26] هنگامی که پیامبر می‌خواست رسالتش را به خانواده‌اش ابلاغ کند (شعراء 214) جبرئیل بر انجام این امر تأکید کرد. همو پیامبر را از توطئه کفار برای قتل او پیش از هجرت آگاه ساخت. در غزوه بدر، او به همراه هزاران فرشته به یاری پیامبر و اصحابش شتافت. جبرئیل همواره با تواضع نزد پیامبر اکرم حاضر می‌شد و همواره پیش از ورود بر حضرت از او اجازه می‌گرفت. مکان حضور جبرئیل در مسجدالنبی مقام جبرئیل نام گرفته است.[27] پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم هر سال یک بار در ماه رمضان قرآن را بر جبرئیل عرضه می‌کرد.
بنابر روایات کتب اهل سنت و شیعه پیامبر دوبار جبرئیل را در صورت حقیقی‌اش رؤیت کرده است. یک بار در "افق اعلی" هنگامی که پیامبر از او درخواست کرد تا صورت واقعی‌اش را ببیند، و بار دیگر در معراج، نزد "سدرة‌المنتهی" (نجم : 1ـ 18). نیز گفته‌اند که یک بار پیامبر او را در حالی که بین آسمان و زمین بر "کرسی" نشسته بوده، دیده و سپس آیات سوره مدثر بر او نازل شده است.[28]به گفته پیامبر، جبرئیل غالبا با چهره جوان خوشرویی به نام "دحیه‌بن‌خلیفه کلبی" بر او ظاهر می‌شده است.[29]