كلمات كليدي : عهد، عهد قديم، عهد جديد، هيرونيموس، شوراي هيپو، سبعينيه، تورات، كتابهاي انبيا، مكتوبات
نویسنده : محمد ضياء توحيدي
کتاب مقدس، مجموعه‌ای است متشکل از کتابهای بزرگ و کوچک که از لحاظ ساختار، موضوع و محتوا دارای تنوع فراوانی هستند.
کتاب مقدس مسیحیان از دو بخش تشکیل شده است:
1. عهد قدیم که گاه از آن با عنوان عهد عتیق نیز یاد می‌شود و در حدود سه چهارم حجم این کتاب را شامل می‌شود. این مجموعه مورد قبول مسیحیان و یهودیان می‌باشد و پیروان هر دو دین بر حجیت و اعتبار این کتابها اتفاق نظر دارند.
2. عهد جدید که هم از لحاظ تعداد کتابها و هم از نظر حجم، نسبت به بخش اول کمتر است و تنها مورد قبول مسیحیان است.
استفاده از کلمه عهد در مورد این دو بخش، اشاره به مسأله‌ای الهیاتی دارد.
از نگاه مسیحیان خداوند در طول تاریخ با انسانها دو عهد بسته است.
نخستین عهد خداوند، تنها با قوم اسرائیل بسته شد که بر اساس آن، خداوند از این قوم پیمان گرفت تا به دستورات و احکام الهی گردن نهند و در مقابل، خداوند نیز همواره یار و یاور این قوم باشد و آنان را به سرمنزل سعادت و خوشبختی، رهنمون گردد.
عهد دوم خداوند اختصاص به بنی اسرائیل ندارد و تمامی انسانها را شامل می‌گردد. به اعتقاد مسیحیان، حضرت عیسی پیمانی جدید را از سوی خداوند برای انسانها به ارمغان آورده است که بر اساس آن، نجات انسانها از راه ایمان به حضرت مسیح و قربانی شدن او بعنوان کفاره‌ی گناهان انسانهاست.
مسیحیان با توجه به همین مفهوم الهیاتی، کتابهایی را که در دوره عهد اول خداوند، نگاشته شده است کتابهای عهد قدیم و کتابهایی را که در دوره عهد دوم خداوند با بشریت نگاشته شده است کتابهای عهد جدید می‌خوانند.
کتابهای عهد قدیم از نگاه حضرت عیسی و رسولان او
مسیحیان بر این باورند که حضرت مسیح، تمام کتابهای عهد عتیق را معتبر شمرده است.[1] از نگاه مسیحیان، استنادهای مکرر حضرت مسیح به کتاب مقدس که مستند به گزارش انجیلهاست، گویای آن است که آن حضرت عهد عتیق را معتبر می‌دانسته است.[2]
همچنین در مورد رسولان حضرت مسیح نیز همین مسأله وجود دارد. آنها همواره به کتابهای عهد عتیق استناد می‌کرده‌اند و اعتبار آن را مورد پذیرش قرار داده بودند.[3]
اهمیت و جایگاه خاص عهد قدیم از نگاه مسیحیان
از نگاه مسیحیان، عهد قدیم اگر چه در یک نگاه ظاهری به وقایع مربوط به دوره پیش از ظهور مسیح دارد اما در یک نگاه دقیق و با تفسیری جدید می‌توان دریافت که متون مختلف عهد قدیم در ارتباطی مستقیم با عهد جدید قرار دارند و حتی بسیاری از وقایع تاریخی عهد قدیم را می‌توان به عنوان تمثیلی از عهد جدید تصور کرد.
در نتیجه و بر اساس این اعتقاد مسیحیان، عهد عتیق را باید مقدمه‌ای برای تحقق عهد جدید به شمار آورد، همچنانکه عهد جدید نیز به عنوان تفسیر عهد قدیم به شمار می‌آید.
در همین راستا، داستان ابراهیم و اسحاق و قربانی شدن اسحاق[4] نمونه‌ای از قربانی شدن مسیح تلقی می‌شود. در حقیقت ابراهیم سمبل خداوند و اسحاق سمبل مسیح می‌باشد. همچنانکه می‌توان آدم را سمبل مسیح و حوا را سمبل کلیسا دانست. اینها نمونه‌هایی از تلاش مسیحیان در ایجاد ارتباط میان عهد قدیم و عهد جدید است.
تعداد کتابهای عهد قدیم
مسیحیان در مورد تعداد کتابهای عهد قدیم، اتفاق نظر ندارند. این اختلاف نظر میان مسیحیان، ریشه در نسخه‌های عهد قدیم دارد. از عهد قدیم دو نسخه مهم و نسبتا قدیمی وجود دارد:
1. نسخه‌ی عبری که متن اصلی و اولیه‌ی کتاب مقدس (عمدتا) به این زبان نگاشته شده است.
2. نسخه‌ی سبعینیه[5] که ترجمه‌ی یونانی عهد قدیم می‌باشد. در مورد تاریخ و مترجمان این اثر، اطلاع دقیق و معتبری در دست نیست اما طبق اعتقاد مشهور میان یهودیان و مسیحیان، این ترجمه در قرن سوم پیش از میلاد، به دستور بطلمیوس فیلادلفوس[6] نگاشته شد.[7]
بر اساس نقلهای موجود، این ترجمه توسط هفتاد و دو نفر از عالمان یهودی صورت گرفته است و به همین دلیل برای آن عنوان "سبعینیه" را برگزیده‌اند.[8]
البته باید توجه داشت که نسخه سبعینیه، تنها یک ترجمه نبود زیرا افزون بر 39 کتابی که در متن عبری، وجود داشت کتابهای دیگری را نیز در خود جای داده بود. همین مسأله به بروز اختلافاتی میان یهودیان (و بعدها میان مسیحیان) منجر گردید.
یهودیان پس از مدتها بحث و جدل در مورد نسخه سبعینیه، نهایتا اعتبار این ترجمه را مردود دانستند اما مسیحیان در این مورد هرگز به اتفاق نظر دست نیافتند.
نزاع مسیحیان در مورد تعداد کتابهای عهد عتیق
تعیین و تأیید تقدس و اعتبار کتابهای عهد عتیق، برای اولین بار و به صورت رسمی در سال 393 میلادی در شورای هیپو[9] صورت پذیرفت و بر اساس مصوبه این شورا، ترجمه سبعینیه به عنوان نسخه معتبر کتاب مقدس مسیحیان مورد قبول قرار گرفت.[10]
اعتبار نسخه سبعینیه بعدها از سوی برخی از رهبران اصلاحات از جمله تسوینگلی و کالون زیر سؤال رفت.[11]
آنها به پیروی از هیرونوموس، اعلام داشتند که تنها آن دسته از کتب عهد عتیق (39 کتابی) که در کتاب مقدس عبری وجود داشته‌اند را می‌توان جزو کتابهای رسمی و قانونی کتاب مقدس دانست و بنابر این ترجمه سبعینیه را فاقد اعتبار دانستند.[12]
دیگر کتابهای معتبر عهد عتیق از نگاه کاتولیک‌ها و ارتدوکسها
صرف نظر از 39 کتابی که ذکر شد، مسیحیان کاتولیک و ارتدوکس، تعدادی کتابهای دیگر را نیز بر مجموعه‌ی عهد قدیم می‌افزایند. کاتولیک‌ها و ارتدوکسها برای این کتابها عنوان "قانونی ثانوی"[13] را پذیرفته‌اند.
کتابهای قانونی ثانوی عبارتند از:
طوبیت[14]، یهودیت[15]، استر (البته این کتاب در نسخه پروتستان وجود دارد اما در نسخه یونانی دارای بابهای بیشتری است)، حکمت سلیمان، سیراخ[16]، باروخ[17]، نامه ارمیا (این کتاب گاهی در ادامه کتاب باروخ ذکر می‌شود)، اضافات کتاب دانیال: دعای عَـزَریا[18]، سوسنه[19]، بل و اژدها[20]، اول و دوم مکابیان[21].
لازم به ذکر است که کلیساهای ارتدوکس یونانی و روسی کتابهای دیگری را نیز به مجموعه‌ی کتابهای "قانونی ثانوی" افزوده‌اند. این کتابها عبارتند از: اول اسدراس[22]، دعای منسّی[23]، مزمور 151، سوم مکابیان.
همچنین، برخی از کتابها وجود دارند که تنها در برخی از کلیساها پذیرفته شده است. این کتابها عبارتند از:
دوم اسدراس. این کتاب در "کتاب مقدس اسلاوی"[24] گنجانده شده است.
کتاب اینوخ[25]. این کتاب در کتاب مقدس کلیسای ملی اتیوپی گنجانده شده است.
کتاب سالهای ژوبیله (ژوبیله‌ها)[26]. این کتاب نیز در کتاب مقدس اتیوپیایی‌ها درج شده است.[27]
موضوع و محتوای کتابهای عهد عتیق
بر اساس یک تقسیم رایج میان یهودیان که البته مورد پذیرش مسیحیان نیز قرار گرفته است، عهد قدیم به سه بخش تقسیم گردیده است:
1. تورات. این بخش، متشکل از پنج سِفر[28] به نامهای پیدایش، خروج، لاویان، اعداد و تثنیه است. در سنت یهودی و مسیحی این کتابها به حضرت موسی نسبت داده شده است؛ اعتقادی که امروزه به شدت زیر سؤال قرار گرفته است.
در یک نگاه کلی، تورات را می‌توان گزارشی از زندگی بنی‌اسرائیل دانست. البته بخشهای اولیه این مجموعه، مشتمل بر داستان پیدایش انسان بر روی زمین نیز هست. تورات سپس به ذکر نیاکان بنی اسرائیل می‌پردازد و داستان پر فراز و نشیب بنی اسرائیل را تا زمان وفات حضرت موسی، بازگو می‌کند.
البته در این میان کتابهای لاویان و تثنیه، بیش از آنکه جنبه‌ی تاریخی داشته باشد به بررسی و بیان احکام و شریعت حضرت موسی می‌پردازند. تقریبا می‌توان در یک نگاه کلی، سِفرهای پیدایش، خروج و اعداد را تاریخی و سفرهای لاویان و تثنیه را فقهی دانست.
2. کتابهای انبیا (یا نبوتی). این مجموعه متشکل از 21 کتاب است و چنانکه از نام آن پیداست[29] بیشتر مشتمل بر مجموعه‌ای از نبوت‌های (به معنی پیشگویی) انبیای بنی اسرائیل است. این 21 کتاب عبارتند از: یوشع، داوران، اول سموئیل، دوم سموئیل، اول پادشاهان، دوم پادشاهان، اشعیا، ارمیا، حزقیال، هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حبقوق، صفنیا، حجی، زکریا و ملاکی.
3. مکتوبات. این عنوان، اختصاص به 13 کتاب عهد عتیق دارد که عبارتند از: روت، اول تواریخ ایام، دوم تواریخ ایام، عزرا، نحمیا، استر، ایوب، مزامیر، امثال سلیمان، جامعه، غزل غزلهای سلیمان، مراثی ارمیا و دانیال.