كلمات كليدي : داتستان دينيك، منوچهر، پرسش، پاسخ، آيينهاي ديني
نویسنده : اميرعمادالدين صدري
نام داتستان دینیک و نویسنده آن
داتستان دینیک به آوانویسی مکنزی dādestān ī dēnīg به معنای «مجموعه آرای دینی، مجموعه داوریهای دینی»است. نویسنده‌ی آن منوچهر پسر جوان جم، برادر زادسپرم، هیربد و رد (رئیس) طبقه روحانیان پارس و کرمان بوده است که در نیمه‌ی دوم سده‌ی سوم هجری (نهم میلادی) می‌زیسته است. او بر خلاف برادرش، موبدی خرده‌بین و خشک‌اندیش و سنتی بوده، نوآوریهای برادرش در دین را بر نمی‌تابد. از آثار او سه نامه و همین کتاب "داتستان دینیک" به دست آمده است.[1]
کلیاتی درباره داتستان دینیک
این کتاب به شیوه پرسش و پاسخ مانند دینکرد، آگاهی‌های گوناگونی به خواننده می‌دهد و بدبختانه به همان شیوه نگارش دشوار نوشته شده است. اگر منوچهر مانند برادر بزرگش ساده و روان می‌نوشت، برای روشن ساختن پاره‌ای از پرسشها وسیله پرارزشی بود. علت این امر نه تنها بحث درباره موادی مانند فلسفه و یزدان‌شناسی (که مستلزم شیوه نگارش دشواری است)، می‌باشد بلکه در سلیقه شخصی و قدرت و توانایی نویسنده نیز هست. منوچهر حتی درباره سخن گفتن از کستی[2]، واژه‌های فراوان با پیچیدگی‌های بسیار به کار می‌برد. موضوع کتاب 92 پرسشی است که مهرخورشید پسرآذرماه از نویسنده کرده است. گویا این مرد، عضو سرشناس انجمن زرتشتیان بوده ولی با هیچ لقبی برجسته نام برده نشده است. کتاب با مقدمه‌ای شروع می‌شود که دارای نثر پیچیده‌ای است و از درون مطالب آن بر می‌آید که این پرسشها را به صورت مکتوب برای منوچهر فرستاده‌اند و وی پس ازمدتی، در فرصت مناسب، بدانها پاسخ داده است.
از همین مقدمه استنباط می‌شود که منوچهر در هنگام نوشتن این پاسخها در شیراز به سر می‌برده است. داوری‌ها و پاسخ‌هایی که درباره مسائل اقتصادی- اجتماعی آمده شایان توجه ویژه است. از خواندن این نامه‌ها بینشی ژرف در جنبش‌های فکری انجمنهای دینی آن روزگار حاصل می‌شود. سنجش آن با کتاب قانون ساسانی، تحول بیشتر عقاید و آرای مربوط به پیوندهای خانوادگی را نشان می‌دهد. پرسشهای دیگر، کوششهای ویژه و از جمله در زمینه زندگی روزانه، را نشان می‌دهد. ولی از نظر سیاسی به نظر می‌رسد که انجمن، کاری انجام نمی‌داده و در آن روزگار زیر فشار و تهدید بوده است. بخشهای شرع دین، همیشه چنین نیست که سخنان سطحی باشد، بلکه گاهی پاره‌ای اندیشه‌های بلند در آنها به چشم می‌خورد.
تاریخ دقیق نگارش کتاب معلوم نیست. مطالب داتستان دینیک متنوع و گوناگون است، مانند مطالب مربوط به به آیینهای دینی، قوانین و حقوق، آفرینش و موجودات مابعد الطبیعه، بهشت و دوزخ و رستاخیز، کارهای نیک و گناهان و اندرزها. هرچند این کتاب بشتر شرایط سده نهم میلادی را نشان می‌دهد ولی فهرست مطالب، تقریبا ساسانی است.[3]
متن و محتوای داتستان دینیک
داتستان دینیک یک مقدمه و 92 بخش به صورت پرسش و پاسخ دارد. عنوان پرسشها عبارتند از:
کلیاتی در مورد آفرینش مادی
1- چرا مرد پارسا بزرگتر و بهتر از آفرینش گیتیی (مادی) و مینوی خوانده شده است؟ 2- برای چه کاری مرد پارسا آفریده شده است؟ 3- بزرگی مرد پارسا از چیست؟ 4- چگونه زخم و ترسی که از فرمانروایان زمان به مردم بهدین می‌رسد را باید داوری کرد؟ 5- چرا بدی بیشتر به نیکان می‌رسد تا به بدان؟ 6- چرا مردم در گیتی آفریده شدند؟ و ما در آن چه باید کنیم؟
سؤالاتی در مورد جهان واپسین
7- آیا کارهای نیک دیگران برای مرده پس از درگذشتن مرده پس از آغاز شب سوم به مرده می‌رسد؟ یا تنها کارهای نیک خود مرده به او می‌رسد؟ 8- آیا هزینه ای که طبق وصیت از اموال خود شخص برای روانش (پس از مرگ) می‌شود با آنچه دیگران هزینه برای مرده می‌کنند تفاوت دارد یا نه؟ 9- چه اندازه سود کرفه کار نیک از زمان انجام تا پایان زندگی افزوده می‌شود؟ 10- کرفه پس از روز چهارم مرگ چون گذشته افزوده می‌شود یا نه؟ 11- آیا سود کرفه گناه را پاک می‌کند همانگونه که اصل نیکی است یا نه؟ 12- آیا در شب چهارم گناهی که با کرفه پاک شده ناپدید می‌شود یا به ازای گناه پادافراه کنند و به ازای کرفه پاداش و مزد دهند؟ 13- چه کسی به آمار گناهان و کرفه روان می‌رسد و کجا آمار کند و آنجا کجا باشد که آنها را پادافراه کنند؟ 14- آیا جان کندن و دریده شدن به وسیله سگها و پرندگان گناهان را پاک می‌کند یا نه؟ 15- آیا روان آگاه است که کی سگها و پرندگان جسد را می‌درند و اگر دشواری باشد چگونه است؟ 16- بهانه دادن نسا (جسد) به مرغان چیست؟ 17- آیا بهتر است نسا (جسد) را به مرغان بدهند؟ 18- هنگامی که روان پاکان و دروندان به جهان مینوی می‌رسد، آیا هرمزد و اهریمن را می‌بینند؟ 19- پاکان و دروندان کجا می‌روند؟ 20- پل چینود و چکاد داییتی و راه پاکان و دروندان چگونه است؟ 21- هنگامی که مردم پاک که کارهای نیک و ستایش بسیار ایزدان و ... کرده اند، می‌میرند آیا مینوی آفرینش، مینوی یزش و دین مزدیسن و آب و گیاه و جاندیدان سودمند از درگذشتن او به هرمزد گله می‌کنند؟ آیا جدا شدن او از گیتی برای ایشان دشوار است و چگونه؟ 22- هنگامی که جان از تن ستانند چگونه جدا شود؟ 23- هنگامی که مرد پاک دربگذرد روان او در شبهای نخست و دوم و سوم کجا نشیند و چه کند؟ 24- هنگامی که مرد دروند بمیرد روان او در شبهای نخست و دوم و سوم کجا نشیند و چه گوید و چه کند؟ 25- بهشت چگونه است و آسایش و خوشی در بهشت چگونه است؟ 26- دوزخ چگونه است و درد و دشواری و پادافراه و گند دوزخ چگونه است؟
سؤالاتی در مورد عبادت و ستایش
27- مقصود از سدوش که در سه روز یزش و درون سروش کردن، چیست؟ 28- چرا یزش سروش با دیگر ستایشها مجاز نیست و تنها باید یزش کرد؟ 29- چرا شب سوم در سپیده دم سه یزش درون جداگانه باید انجام داد؟
روان نیکان و بدان در جهان دیگر
30- چگونه روانهای پاکان به بهشت می‌روند و چه می‌کنند؟ 31- چگونه روانهای دروندان به دوزخ می‌روند و چه می‌کنند؟ 32- دوزخ به کدام ناحیه و کدام زمین است و چگونه است؟ 33- از چکاد داییتی راه پاکان به بهشت و راه دروندان به دوزخ چگونه است؟ 34- آیا پس از رستاخیز جهان بی مردم باشد و مادی نباشد یا چگونه باشد؟ 35- چه کسانی برای ایجاد فرشگرد لازم هستند و چگونه‌اند؟ 36- رستاخیز چگونه است؟ و ... (پاسخ این پرسش بسیار طولانی است)
ثواب و گناه
37- اندازه و بزرگی کرفه‌ها برای ما چقدر است؟ 38- دلیل و مقصود پوشیدن کستی چیست؟ آیا ارزشمندی پوشیدن آن به اندازه گناه نپوشیدن آن است؟ 39-خوبیهای کستی و پیراهن (شبیگ) و گناه گشاد رفتن (بدون کستی و شبیگ) و خوبیهای یشت کردن و گناه یشت نکردن چیست؟ 40- گناه بی‌باوری به دین مزدایی و گناه ترک دین مزدایی و پذیرفتن دین انیرانی چیست؟ 41- خوبی و گناه آنانکه دیگران را از ارتداد رهایی می‌دهند؟ 42- هنگامی که درون را می‌یزند چه مراحلی انجام می‌دهند؟
در مورد روحانیان دینی
43- آیا مناسب است که به موبدی که موبد رسمی ناحیه نیست ولی آیین های مذهبی را به جا می‌آورد "بهر" پرداخت؟ 44- خویشکاری هیربد وهاوشت (شاگرد) چیست؟ 45- آیا مجازند موبدانی که زندگیشان از موبدی نمی‌گذرد به کاری دیگر دست بزنند؟ 46- آیا موبدی که اوستا می‌داند یا زند و شایست ناشایست خوب می‌خواند شایسته‌تر جایگاه بالاتر در میزد است؟ 47- روش مناسب یزش چیست؟
کیفرهای مربوط به گناهان و نیز احکام اجتماعی
48- فتوای درباره محتکران غلات چیست؟ 49- فتوای درباره شخصی که به انیرانیان و بددینان شراب می‌فروشد چیست؟ 50- فتوای درباره شخصی بددین که بی اندازه شراب می‌خورد چیست؟ 51- آیا کسی که گندم را ماهانه معامله می‌کند می‌تواند مقداری گندم بیانبارد تا گرانتر بفروشد؟ 52- فتوای درباره بازرگانی زرتشتیان با غیر زرتشتیان چیست؟ 53- آیا سرورخانه بدون مرد می‌تواند همه املاک به دخترش بسپارد و ...؟ 54- خویشکاری چه کسانی است که سدوش درگذشته (متوفی) را انجام دهند؟ 55- ستوری و دوده سالاری چیست و ...؟ 56- چه کسی شایسته ستوری است و چه کسی شایسته نیست؟ 57- چه نوع یرپرستی خانوادگی و ستوری وجود دارد؟ 58- >کمینه< دارایی لازم برای ستوری چقدر است؟ 59- گناه ستوری نکردن چیست؟ 60- آداب دانی و آداب ندانی، نیکوکاری و بدکاری سرپرستی خانواده چیست؟ 61- قوانین ارث میان بهدینان چیست؟ 62- آیا مردم بهدین اختیار بیرون درآوردن دارایی های انیرانیان و بددینان را دارند؟ 63- آفرینش نخست مردم از کجاست و چگونه است و ...؟ 64- من و تخمه مردم از کجا و از چه است که خودوده می‌کنند؟
سؤالاتی در موضوعات گوناگون
65- آیا ممکن است دستمزد موبد برای برگزاری کامل آیین هماگ دین کم کرد در صورتی که دیگران کمتر بگیرند؟ 66- رنگین کمان چیست؟ 67- صور ماه را چه ایجاد می‌کند؟ 68- چه چیز باعث گرفتگی می‌شود؟ 69- زلزله چیست و عوامل آن چیست؟ 70- رابطه بخت و کنش چیست؟ 71- گناه لواط چیست؟ 72- آیا گند لواط کار به آسمان می‌رود و اگر آری چگونه؟ 73- آیا امشاسپندان بر گند چیره می‌شوند؟ 74- آیا جسم باز زنده می‌شود یا نه؟ 75- کشتن لواط کار محاسبه شده گناه است یا کرفه؟ 76- آیا جدیت گناه لواط را توضیح می‌دهید؟ 77- راه بازگشت از گناهکاری چیست و ...؟ 78- گناه تکرار نکردن آرایش کامل پیش از نوشیدن چیست و چگونه است؟ 79- فتوای شخصی که آیین های مذهبی را دستور نمی‌دهد چیست؟ 80- مقصود از آیین زندگ روان چیست؟ 81- برای کسی که به آیین های مذهبی دستور می‌دهد ولی پول نمی‌دهد چه پیش می‌آید؟ 82- آیا موبد متعهد است همه مراسم و آیین های مذهبی را بجا آورد؟ 83- آیا مطلوب است دادن دهش یزش افزایش یابد و ...؟ 84- برتریهای افزایش دهش چیست؟ 85- آسیب های کاهش دهش چیست؟ 86- نیکی دادن دهش برای یزش چیست؟ 87- آیا ثروتمندان می‌توانند کمتر از 350 درهم دهش بدهند و ...؟ 88- گناه آنکه نخست مصمم است با دهش ها برای موبدان و آتشها به پارس رود، شخص دیگری را با دهش ها بفرستد؟ 89- چه کسانی پیش از آمدن بهدینی جاویدان شدند؟ 90- آسمان از چه ساخته شده است؟ 91- بزرگترین و بهترین آبها و رودها کدام است؟ و ... 92- تیشتر از کجا آبش را دریافت کرده است؟ و ... [4]