كلمات كليدي : قرض الحسنه، اوراق قرض الحسنه، سياست پولي و مالي، نيازهاي ضروري، ربا
نویسنده : حسين كفشگر جلودار
واژه قرض از باب قرض یقرض قرضا و به‌معنای قطع‌کردن است.[1]زمانی گفته می‌شود فردی به دیگری قرض داده است که قرض‌دهنده مالی را از خود جدا کرده و به دیگری داده باشد.[2]
وام و قرض اصطلاحی را نیز قرض گویند به این جهت که شخص، رابطه مالکیت با بخشی از اموال خود را قطع کرده و به دیگری می‌دهد، به این نیت که خود مال یا بدل آن‌را در آینده به او بدهند.[3]
قرض از عقود معوضه است که در آن مال از ملک قرض‌دهنده منتقل می‌شود و در برابر آن ذمّه قرض‌گیرنده مشغول می‌گردد.[4] به‌بیان دیگر، قرض‌دهنده به‌وسیله‌ی قرض، مالکیت یک امر عینی را به مالکیت یک امر اعتباری تبدیل می‌کند و تضمین بازپرداخت اصل مال نیز ناشی از عقد قرض یعنی معوضه بودن آن است.در مقابل، قرض ربوی، قرضی است که در آن زیاده شرط شده باشد؛ که در اسلام چنین قرضی جایز نیست. البته هر قرض غیر ربوی نیز قرض‌الحسنه نیست؛ چراکه "قرض‌الحسنه" نوع خاصی از قرض است؛ که اگرچه از جهت فقهی و حقوقی تحت عقد قرض مطرح می‌شود و همان احکام را دارد، ولی شرایط خاصی مثل "نیازمند بودن وام‌گیرنده"و "انگیزه‌های معنوی و اخروی قرض‌دهنده"، آن‌را از دیگر موارد قرض جدا می‌کند.[5]
در اصطلاح فقهی و حقوقی قرض عبارت است از «تملیک مال به دیگری، به‌شرطی که قرض‌گیرنده ادای خود آن مال یا مثل آن و یا قیمت آن‌را ضامن شود و تعهد کند».در عقد قرض شرط زیادی جایز نیست؛ بنابراین، "بدون ربا بودن"شرط اساسی جواز قرارداد قرض است.[6]
اوراق قرض‌الحسنه نیز اوراق بهاداری است که براساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود و به‌موجب آن، ناشر اوراق به‌میزان ارزش اسمی آنها به دارندگان اوراق بدهکار است و باید در سررسید به آنان بپردازد.[7] این اوراق که با مجوز بانک مرکزی چاپ، و منتشر می‌شوند، دارای مبلغ و مدّت معین هستند و در صورتی‌که موضوع (ازدواج، مسکن و ...)روی آن درج شود، دربرانگیختن انگیزه جهت اختصاص وجوه مؤثرتر است.این اوراق را کمیته امداد، بانک‌ها و صندوق‌ها عرضه می‌کنند و تمام وجوه باید به‌حساب خاص کمیته امداد واریز شود. در اوراق مزبور، تضمین می‌شود که وجوه تخصیص‌یافته در مدّت تعیین‌شده به قرض‌دهنده بازپرداخت می‌شود. بازپرداخت این وجوه از طریق بانک‌ها یا کمیته امداد میسّر می‌شود. این اوراق، بی‌نام است و دارنده آن، مالک آن شمرده می‌شود. همچنین این اوراق قابلیت فروش قبل از سررسید را نزد مرجع فروشنده دارد.[8]
اوراق قرض‌الحسنه ابزار مناسبی برای تقویت نهاد قرض‌الحسنه و گسترش آن در جوامع اسلامی است.بر این اساس، در کشورهای مختلف اسلامی از جمله ایران، برخی اندیشمندان مسلمان چنین ابزار مالی خیرخواهانه‌ای را طراحی کردند که در برخی از کشورها اجرا نیز شده است.[9]
صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران[10]
در سال 1348 شمسی، نخستین صندوق قرض‌الحسنه در یکی از مساجد جنوب تهران به‌نام "صندوق ذخیره جاوید"با سرمایه اولیه یکصد و چهل هزار ریال تشکیل شد.این صندوق که با هدف کمک به محرومان و نیازمندان و مبارزه با رباخواری تأسیس شده بود، ابتدا کمک های بلاعوض می‌داد و پس از مدتی به پرداخت قرض‌الحسنه مبادرت ورزید.
بعد از این، صندوق‌های متعددی در تهران و شهرهای گوناگون تأسیس شد؛ بهطوریکه در سال 1358 تعداد صندوق‌ها از 200 مورد گذشت. بروز برخی مسائل سیاسی ـ اقتصادی در سال 1367 موجب رکود قابل توجهی در فعالیت ظاهری این صندوق‌ها شد.
پس از پیروزی انقلاب و گرایش مردم به امور معنوی و حمایت مسؤولان، صندوق‌های قرض‌الحسنه، رشد چشمگیری یافت و اکنون گرچه آمار دقیقی در دست نیست؛ ولی طبق گزارش نیروی انتظامی تعداد آنها در سال 1379از مرز 6000 صندوق می‌گذرد و مطابق آخرین اطلاعات، حدود 5000 صندوق در کشور فعّال هستند که با شعبه‌‌هایشان به حدود 7000 صندوق بالغ می‌شود.
اهمیت قرض‌الحسنه
اهمیت قرض (بدون ربا) را باید در دو نکته اساسی جستجو نمود: نخست این‌که حرمت ربا یکی از اصول ثابت نظام اقتصاد اسلامی است و قرض و مشارکت به‌عنوان دو بدیل جهت حذف ربا، در این نظام مطرح‌اند؛ پس قرض می‌تواند یکی از عناصری باشد که بستر مناسبی را جهت شکل‌گیری نظام اقتصاد اسلامی مهیا نماید. دیگر این‌که معمولا در دوران جوانی شرایط تهیه درآمد آسان نیست و قرض، نقش اساسی در تثبیت و تنظیم رفتار مصرفی فرد دارد.[11]
ویژگی‌های اوراق قرض‌الحسنه
عنوان؛ از آن‌جا که هدف مهم نهاد قرض‌الحسنه، رفع نیازهای اساسی افراد همچون ازدواج، مسکن، اشتغال، تأمین کالاهای بادوام مصرفی است، جهت برانگیختن انگیزه‌های معنوی یا اخروی صاحبان وجوه می‌توان یکی از این موارد را انتخاب و در اوراق منتشره درج کرد. استفاده از عنوان کلی "قرض‌الحسنه" نیز امکان‌پذیر است.
نام وام‌دهنده؛ در این قسمت، مشخصات کامل وام‌دهنده درج می‌شود. البته اوراق می‌تواند بدون نام باشد. در این‌صورت، واگذاری آن به شخص دیگر نیاز به ظهرنویسی نداشته و به همین خاطر، از نقدینگی بالاتری برخوردار خواهد بود.
مدّت؛ حداقل مدتی که وام‌دهنده، وجوه خود را به قرض‌الحسنه اختصاص می‌دهد، باید مشخص گردد. اوراق مذکور می‌تواند با مدت‌های ثابت و معیّن (ولی متفاوت) از پیش نوشته‌شده باشد و یا هنگام خرید اوراق، با توافق طرفین مکتوب گردد. انعطاف زیاد در جهت تعیین مدت، زمینه مناسبی را برای جذب وجوه راکد فراهم می‌آورد.
مبلغ؛ اوراق مذکور باید با مبالغ معیّن و متنوّع منتشر گردد یا با توافق طرفین مبلغ آن معیّن شود. اوراق مذکور توسط بانک مرکزی به‌عنوان اوراق بهادار منتشر می‌گردد و تضمین بازپرداخت آنها، با کمیته امداد خواهد بود. وجوه حاصل از فروش این اوراق، در حساب جاری خاصی که کمیته امداد در یکی از بانک‌های رسمی کشور دارد واریز می‌شود. اوراق مذکور دارای سه قسمت خواهد بود: یک قسمت نزد بانک می‌ماند، قسمتی به وام‌دهنده ارائه می‌شود و قسمت دیگر را کمیته امداد دریافت می‌کند؛ تا نسبت به چگونگی وجوهی که در اختیار دارد، اطلاعات کامل داشته باشد.
بدیهی است پس از انقضای مدت تعیین‌شده، صاحبان وجوه به یکی از بانک‌های رسمی کشور مراجعه نموده و بانک از حساب کمیته امداد، وجوه مزبور را بازپرداخت می‌نماید. مبلغی که در این رفت و برگشت در بانک‌ها باقی می‌ماند، می‌تواند انگیزه مناسبی جهت همکاری آنها در طرح پیشنهادی باشد.
انواع اوراق قرض‌الحسنه
اوراق قرض‌الحسنه بدون جایزه؛ در این نوع، ناشر اوراق جز برگرداندن اصل مبلغ قرض داده شده پرداخت هیچ اضافه‌ای هرچند تحت عنوان جایزه را تعهد نمی‌کند. خریداران اوراق نیز تنها به قصد ثواب معنوی و اخروی اقدام به خرید می‌کنند. نمونه عملی این اوراق در کشور مالزی جریان دارد.دولت مالزی طبق قانون، اقدام به انتشار اوراق قرض‌الحسنه کوتاه‌مدت کرده و وجوه حاصل از آنها را در تأمین مالی پروژهای عام‌المنفعه و خیریه به‌کار می‌گیرند و در سررسید اوراق از محل انتشار اوراق جدید یا از محل بودجه سالانه بدهی خود به صاحبان اوراق را تسویه می‌کند.[12]
اوراق قرض‌الحسنه با جایزه؛ در این نوع اوراق، ناشر افزون بر برگرداندن اصل مبلغ قرض داده‌شده جوایز نقدی و غیر نقدی را به‌صورت قرعه‌کشی بین دارندگان اوراق توزیع می‌کند. نمونه علمی این اوراق، در کشورهای مصر و سودان جریان دارد. برای مثال وزارت پست و برق سودان برای تأمین مالی برخی پروژه‌ها، اقدام به انتشار اوراق قرض‌الحسنه با جایزه کرده و از مردم وجوهی را جمع‌آوری می‌کند. صاحبان اوراق، حق دارند هر زمان بخواهند به ناشر اوراق مراجعه کرده و پولشان را پس بگیرند.[13]
قلمرو اوراق قرض‌الحسنه[14]
اوراق قرض‌الحسنه حداقل در سه زمینه با عملکردی موفق و کارآمد همراه است:
تأمین مالی طرح‌های عام‌المنفعه؛ دولت‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات خیریه می‌توانند بخشی از طرح‌های عام‌المنفعه را از طریق انتشار اوراق قرض‌الحسنه تأمین مالی کرده و سپس به‌تدریج از محل بودجه سالانه یا درآمد همان طرح‌ها یا انتشار اوراق قرض‌الحسنه جدید اوراق سررسیدشده را تسویه کنند.
تأمین سرمایه اشتغال اقشار کم‌درآمد؛ افراد زیادی در جوامع اسلامی هستند که اگر سرمایه اندکی به‌صورت قرض بدون بهره در اختیارشان قرار داده شود، می‌توانند وارد فعالیت اقتصادی شده و به‌تدریج اقساط بدهیشان را بپردازند.دولت‌ها، بانک‌های توسعه و مؤسسات خیریه می‌توانند با انتشار اوراق قرض‌الحسنه و جذب منابع پولی افراد خیّر، چنین فرصتی را فراهم کنند.
اعطای قرض‌الحسنه جهت نیازهای ضروری؛ افراد زیادی به‌دلایل متفاوت نیازهای موردی و مقطعی پیدا می‌کنند؛ به‌طوری که اگر مبلغ معیّنی به‌صورت قرض بدون بهره در اختیار آنان گذاشته شود، می‌تواند حوایج خویش را برآورده کنند.سپس از محل درآمد خود، به‌تدریج بدهی خود را بپردازد، دولت‌ها، بانک‌های توسعه و مؤسسات خیریه می‌توانند با انتشار اوراق قرض‌الحسنه و جمع‌آوری وجوه نیکوکاران چنین بستری را مهیا کنند.
ویژگی‌ها و آثار اقتصادی اوراق قرض‌الحسنه
1.ابزاری برای سیاست مالی؛ اوراق قرض‌الحسنه می‌تواند در مواقع نیاز به‌عنوان ابزاری برای تأمین مالی دولت در اجرای طرح‌های عام‌المنفعه به‌کار روند.بنابراین به‌عنوان ابزاری برای سیاست مالی محسوب می‌شود. البته به‌جهت غیر انتفاعی بودن آنها قلمرو محدودی خواهد داشت.
2.عدم قابلت ابزاری برای سیاست پولی؛ به‌دلیل غیر انتفاعی بودن اوراق قرض‌الحسنه و خرید و فروش آنها، براساس قیمت اسمی، زمینه برای ورود و خروج بانک مرکزی به بازار ثانوی این اوراق برای انجام سیاست پولی وجود ندارد.
3.عدالت توزیعی؛ اوراق قرض‌الحسنه به‌جهت عدم بهره در آنها و کاربردشان در طرح‌های عام‌المنفعه، تأمین سرمایه و اشتغال اقشار آسیب‌پذیر و تأمین مالی نیازهای ضروری آنان، تأثیر قابل توجهی بر عدالت توزیعی جامعه می‌گذارد و هرچه سهم این اوراق بیش‌تر شود، انتظار می‌رود فاصله طبقاتی در جامعه کمتر شود.
4.مناسب با اهداف و سلیقه‌های مردم؛ اوراق قرض‌الحسنه به‌ویژه نوع بدون جایزه آن براساس قراداد قرض بدون بهره طراحی می‌شوند. در نتیجه از نوع ابزارهای مالی غیر انتفاعی خواهند بود؛ بنابراین می‌توانند با اهداف و سلیقه‌های گروهی از افراد خیر همسو بوده و از آن استقبال شود.[15]
5. اجتناب از ربا؛ یکی از خصوصیات کلّی و مهم یک ابزار پولی در نظام اقتصادی اسلام آن است که از تحقّق هرگونه ربا اجتناب شود. چنان‌که ملاحظه گردید با توجه به این‌که اوراق مذکور فاقد بهره اسمی بوده و هیچ‌گونه زیاده‌ای در جریان انتقال وجوه نیست، می‌توان اطمینان داشت که فعالیّت این سیستم از هرگونه ربایی منزّه است.
6.استفاده از اوراق قرض‌الحسنه به‌عنوان وثیقه؛ ممکن است خیّرینی که به خرید اوراق قرض‌الحسنه اقدام می‌کنند، از تولیدکنندگان اقتصادی که گاه از مشتریان بانک‌ها نیز هستند، باشند. در این صورت اگر به تسهیلات بانکی نیاز پیدا کردند؛ می‌توانند در مقابل اعطای تسهیلات، از اوراق قرض‌الحسنه به‌عنوان وثیقه معتبر استفاده کنند.
7. قدرت نقدینگی اوراق قرض‌الحسنه؛ تضمین بازپرداخت اوراق در سررسید معیّن و قابلیت انتقال آنها به شخص ثالث، قبل از سررسید، قدرت نقدینگی بالایی برای اوراق قرض‌الحسنه پدید می‌آورد، بهطوریکه صاحبان اوراق می‌توانند در مواقع نیاز آنها را به دیگران بفروشند یا به‌عنوان دین مدت‌دار بپردازند.[16]
8. قابلیت انعطاف اوراق قرض‌الحسنه؛ انعطاف اوراق از جهت مبلغ، مدت، و بانام و بی‌نام بودن، تأثیر زیادی در کارآیی آنها دارد؛ زیرا می‌توان از کم‌ترین وجوه افراد که به‌صورت راکد نگهداری می‌شود، در کم‌ترین زمانی که به امر قرض‌الحسنه اختصاص می‌یابد، استفاده کامل برد. این انعطاف به کمیته امداد امکان می‌دهد با توجه به طبقه‌بندی نیازمندان، وجوه را با اقساط کوتاه‌مدت و بلندمدت توزیع نماید. همچنین انعطاف بالای اوراق قرض‌الحسنه و دفترچه اقساط، امکان کنترل وجوه و سیاست‌گذاری‌های کلان را برای دولت (با همکاری کمیته امداد) فراهم می‌کند.
9. شفافیت و هماهنگی با ماهیت قرض‌الحسنه؛ اوراق قرض‌الحسنه و دفترچه اقساط، دارای ماهیتی ساده و روان و در اشکال مشابهی چون قبض‌های آب و برق در جامعه کنونی به‌کار گرفته می‌شود. از طرف دیگر، در طرح پیشنهادی استفاده از ابزارهایی همچون جایزه و هرگونه زیاده دیگری که با ماهیت قرض‌الحسنه ناسازگار است، وجود ندارد.
10.استفاده از وجوه راکد؛ وجوه قرض‌الحسنه از درآمد افراد است؛ که به‌دلایل مختلفی چون ذخایر احتیاطی یا معاملاتی، به‌صورت راکد نگهداری می‌شود. هدایت این وجوه، به‌سمت جریان گردش درآمد، تأثیر به‌سزایی در حذف اختلال‌های اقتصادی و دستیابی به تثبیت اقتصادی دارد؛ به‌همین جهت لازم است دولت بتواند اطمینان حاصل نماید که این وجوه، از جریان گردش درآمد خارج نمی‌شود. به‌کارگیری اوراق قرض‌الحسنه با توجه به طرح پیشنهادی می‌تواند چنین اطمینانی را برای دولت فراهم نماید. این وجوه که در اختیار کمیته امداد است، می‌تواند با همکاری و هماهنگی دولت توزیع شود.
11.فقرزدایی؛ سیاست‌های فقرزدایی دولت معمولا با دو مشکل اساسی تحمّل بودجه و نبود اطلاعات کافی و شفاف نسبت به نیاز و نیازمندان واقعی، مواجه است.
در طرح پیشنهادی، دولت می‌تواند قرض‌الحسنه را به‌عنوان یک ابزار فقرزدایی در نظر گرفته و در تخصیص وجوه و هدایت صحیح آن با توجه به سیاست‌های کلان خود (اشتغال‌زایی، تأمین نیازهای اساسی و ...) با کمیته امداد همکاری ثمربخشی داشته باشد. وجود اطلاعات شفاف و تأمین وجوه از مازاد درآمد بخش خصوصی که در طرح آمده، این دو مشکل را برطرف می‌نماید. علاوه‌بر این، در صورت صلاح‌دید، دولت می‌تواند با خرید اوراق قرض‌الحسنه قسمتی از درآمد خود را برای فقرزدایی تخصیص دهد.
12.رفع نیاز نیازمندان و اطمینان نسبت به حصول آن؛ اطمینان وام‌دهندگان به رسیدن وجوهشان به‌دست نیازمندان واقعی، نقش مهمّی در تحقق انگیزه‌های معنوی و اخروی در عرصه قرض‌الحسنه و کارآمدی آن دارد. در صورتی‌که قسمتی از وجوه آنان به این امر اختصاص نیابد (چنان‌که در مورد پس‌انداز قرض‌الحسنه بانک‌ها مشاهده می‌گردد) رفتار قرض‌الحسنه در سطح کلان رو به کاستی می‌گذارد.