كلمات كليدي : آمار توصيفي، جامعه آماري، نمونه، داده، طبقه¬بندي، تجزيه و تحليل، روان شناسي عمومي
نویسنده : الهام السادات برقعي
کلمه Statistics در لغت به معنای آمار بوده و امروزه به دو صورت مورد استفاده قرار می‌گیرد:
الف. عدد و رقم: به معنای حساب و شمارش می‌باشد. به عبارت دیگر به معنی ارقام و اعداد واقعی یا تقریبی درباره موضوعی است.
ب. علم آمار: به مجموعه‌ای از فنون و روش‌های علم ریاضی گفته می‌شود که می‌توان به وسیله این روش‌ها موضوعاتی را بررسی و تجزیه و تحلیل کرد. به عبارت دیگر علم آمار یکی از شاخه‌های علم ریاضی است که موضوعات به صورت خاصی مورد بررسی قرار می‌گیرد.[1]
تاریخچه
شکل‌های ساده آمار از همان ابتدای تمدن مورد استفاده قرار می‌گرفت، یعنی از زمانی که علایم تصویری یا نشانه‌های دیگر برای ثبت تعداد مردم، حیوانات و اشیای بی‌جان در روی پوست حیوانات، صفحات سنگی یا کنده درختان و دیوار غارها به‌کار می‌رفت. سه هزار سال پیش از میلاد، بابلی‌ها از ورقه‌های سفالی کوچک برای ثبت اطلاعات مربوط به بازدهی کشاورزی و اجناس معامله‌شده به صورت پایاپای یا پولی استفاده می‌کردند. در قرن هفدهم و در کشورهای انگلستان و آلمان، آمار برای اولین بار در مطالعات اجتماعی به‌کار گرفته شد. بین سال‌های 1750 و 1850 در فرانسه و انگلستان تعداد زیادی مطالعات اجتماعی انجام گرفت. از 1890 تا 1940 در سایه تلاش‌های دو آماردان، آمار به علم تبدیل شد. این دو نفر عبارت از "کارل پیرسون"[2] ریاضیدان و "رونالد ایلمر فیشر"[3] زیست‌شناس، از منطقه لندن بودند.[4] در طول این دوره تحول آمار تحت سیطره انگلیسی‌ها قرار گرفت. آمار طی صد سال گذشته پیشرفت زیادی کرده است و به عنوان علمی جدید و نو وارد علوم گردیده و از کاربرد عملی آن جدا شده است و با این پیشرفت آمارشناسان قادر گردیده‌اند که در شرایط مختلف تصمیم‌گیری، هنگامی که اطلاعات به‌طور کامل درباره یک موضوع معین در دسترس نمی‌باشد یک روش منطقی و اصولی برای رسیدن به مطلب مورد نظر برقرار نمایند و به بهترین صورت به نتایج مورد نظر دسترسی پیدا کرده و اهداف خود را عملی نمایند.[5]
اصول آمار و روش‌های آن از پایه‌های ضروری تحقیق علمی به شمار می‌روند. اهمیت و ضرورت علم آمار زمانی آشکار می‌شود که رابطه آن را با تحقیق علمی دریابیم. تحقیق علمی، یک آگاهی و دانش واقعی و عینی از علل و آثارها و ارتباط آنها با یکدیگر است. آمار و روش‌های آن قسمتی از روش‌های تحقیق علوم را تشکیل می‌دهند و این قسمت، از روش‌های تحقیق تجربی جداناپذیر است. پس می‌توان گفت که تمامی اهل تحقیق در تمامی رشته‌های علوم به آن نیاز دارند، به‌خصوص در روان‌شناسی و علوم تربیتی برای شناخت ماهیت واقعی نتایج علمی ضرورت بیشتری دارد؛ به این دلیل که موضوع این علوم دارای پیچیدگی بیشتری است. در تحقیق علمی مراحل زیر را باید یکی پس از دیگری پشت سر گذاشت:
الف. تعریف و تعیین موضوعات پژوهش
ب. ارائه فرضیه
ج. جمع‌آوری اطلاعات
د. جمع‌بندی داده‌ها و نتیجه‌گیری
ه. قانون.[6]
آمار توصیفی
آمار توصیفی به مجموعه روش‌هایی اطلاق می‌شود که برای جمع‌آوری، خلاصه‌کردن، طبقه‌بندی و توصیف حقایق عددی به‌کار می‌رود. در واقع این آمار، داده‌ها و اطلاعات پژوهش را توصیف می‌کند و طرح یا الگوی کلی از داده‌ها برای استفاده سریع و بهتر از آنها به دست می‌دهد.[7] در آمار توصیفی بعد از جمع‌آوری اطلاعات هدف این است که در زمان کمتر و با دقت بیشتر نتایج داده‌های جمع‌آوری شده را مشاهده کنیم. بنابراین در آمار توصیفی این اهداف دنبال می‌شود: روش‌های نمونه‌گیری، مقیاس‌های اندازه‌گیری، متغیرها و شاخص‌های عددی.
روش‌های نمونه‌گیری
· نمونه‌گیری تصادفی ساده
· نمونه‌گیری سیستماتیک(منظم)
· نمونه‌گیری طبقه‌ای(گروهی)
· نمونه‌گیری چندمرحله‌ای
· نمونه‌گیری خوشه‌ای
انواع مقیاس‌های اندازه‌گیری
· کیفی: اسمی و رتبه‌ای
· کمی: شمارشی، فاصله‌ای و نسبی
انواع متغیر
· کیفی: اسمی و رتبه‌ای
· کمی: قابل شمارش و قابل اندازه‌گیری
· متغیر گسسته: متغیری که شامل متغیر رتبه‌ای، اسمی و شمارشی باشد.
· متغیر پیوسته: همان متغیر قابل اندازه‌گیری است که شامل مقیاس فاصله‌ای یا نسبی است.[8]
شاخص‌های عددی
· شاخص مرکزی: مد یا نما،[9] میانه[10] و میانگین.[11]
· شاخص پراکندگی: دامنه تغییر، انحراف چارکی، انحراف متوسط، واریانس و انحراف معیار
به‌طور کلی بررسی آماری دو هدف اصلی و مشخص را پیگیری می‌کند:
الف. توصیف[12]: توصیف، شواهد تجربی و یا نتایجی است که از راه مشاهده و آزمایش درباره موضوع و فرضیه پژوهش گردآوری شده است.
ب. تبیین[13]: تحلیل نتایج توصیفی و بررسی آنها از نظر احتمالات، به منظور ارزشیابی فرضیه‌های تحقیق را تبیین گویند.