شغل و کار Occupation & Job

كلمات كليدي : كار، شغل، دوشغله، كار زنان، خودكاري، اتوماسيون، ازخودبيگانگي، طبقه بندي مشاغل، مشاغل اطلاعاتي، كسب و كار الكترونيك، دوركاري

نویسنده : مصطفي همداني

کار می‌تواند به‌عنوان انجام وظایفی تعریف شود که متضمن صرف کوشش‌های فکری و جسمی بوده و هدفشان تولید کالاها و خدماتی است که نیازهای انسانی را برآورده می‌کند و شغل یا پیشه، کاری است که در مقابل مزد یا حقوق منظمی انجام می‌شود. کار در همه فرهنگ‌ها اساس نظام اقتصادی یا اقتصاد است،‌ که شامل نهادهایی است که با تولید و توزیع کالاها و خدمات سروکار دارند.[1]

اهمیت کار و شغل

شغل، یکی از سه شاخص اصلی (درآمد، شغل، میزان تحصیلات) برای تعیین طبقه اجتماعی است.[2] علاوه‌بر مباحث علمی، شغل یکی از شاخص‌های مهم طبقه در اذهان عمومی نیز به‌حساب می‌آید.[3] شغل همچنین می‌تواند شاخص خلاصه‌شده‌ای برای دیگر خصوصیات طبقاتی باشد به‌خصوص برای درآمد و تحصیلات که هر کدام از اینها به نوبه خود بر روی دیگر خصوصیات طبقاتی از قبیل سبک زندگی و الگوهای نگرش تأثیر می‌گذارند.[4] از نظر روانی نیز فاقد کار بودن هنگامی که شخص به آن نیاز دارد، و نداشتن منابع لازم برای گذراندن زندگی رضایت‌بخش، علاوه‌بر سختی مادی رنج روحی به همراه می‌آورد.[5]

دسته‌بندی مشاغل و طبقات اجتماعی آن در جامعه صنعتی

به‌طور کلی اعضای طبقه متوسط و بالای اجتماعی به مشاغل حرفه‌ای، مدیریتی و مصادر دولتی اشتغال دارند و اعضای طبقه پایین به کارهای یدی مشغولند و فاقد مهارت یا نیمه‌ماهر هستند.[6] شغل دارای تقسیماتی است که معمولاً‌ این تقسیمات به‌عنوان شاخص‌هایی برای مطالعه هستند. ادواردز، کار را به دو دسته اصلی "فکری و دستی" تقسیم کرده و در نتیجه مشاغل به شش گروه عمده طبقه‌بندی و به عنوان طبقات اجتماعی- اقتصادی در نظر گرفته شد. این شش گروه به شرح زیر می‌باشند:

1- حرفه‌ای‌ها

2- مالکان، مدیران و کارمندان: الف) کشاورزان (مالکان کشاورز) ب) عمده‌فروش و خرده‌فروش‌ها ج) دیگر مالکان، مدیران و کارمندان

3- منشی‌ها و کارگران هم‌پایه

4- کارگران ماهر و سرکارگران

5- کارگران نیمه‌ماهر

6- کارگران غیرماهر: الف) کارگران بخش کشاورزی ب) کارگران بخش غیر کشاورزی ج) خدمت‌کاران[7]

همچنین ریچارد سنترز مشاغل را در دو دسته شهری و روستایی به شرح زیر تقسیم کرد:[8]

دسته‌بندی مشاغل و طبقات اجتماعی آن در جامعه اطلاعاتی

با استفاده از آمارهایی که پیرامون تولید اطلاعات، پردازش و توزیع آن، در ایالات متحده تهیه شده است مشاغل اصلی در این بخش به سه دسته طبقه‌بندی شده‌اند.

1. کارکنانی که بازده یا فعالیت اصلی آنان تولید و فروش آگاهی است. دانشمندان، مخترعین، استادان، روزنامه‌نگاران و نویسندگان جزء این دسته هستند.
2. دومین دسته عمده‌ را کسانی تشکیل می‌د‌هند که اطلاعات را دریافت می‌کنند و انتشار می‌دهند. این کارکنان، اطلاعات را در درون موسسات و درون بازارها جابه‌جا می‌کنند؛ آنان اطلاعات بازار را بررسی، هماهنگی، طرح‌ریزی و پردازش می‌کنند. مدیران، دبیران، کتاب‌داران، منشیان، وکلا، دلال‌ها و ماشین‌نویس‌ها جزء این دسته هستند.
3. آخرین دسته شامل کارکنانی است که ماشین‌ها و تکنولوژی‌های اطلاعاتی را به کار می‌اندازند و دو دسته فعالیت‌های پیشین را پشتیبانی می‌کنند. اپراتورهای کامپیوتر، نصّاب‌های تلفن و تعمیرکاران تلویزیون از این دسته به‌شمار می‌روند.[9]

ویژگی‌های کار و شغل در جامعه صنعتی

1) تنوع مشاغل و تقسیم کار؛[10] یکی از مشخص‌ترین ویژگی‌های نظام اقتصادی جوامع امروزی توسعه تقسیم کار بسیار پیچیده و گوناگون است. به سخن دیگر، کار به تعداد بی‌شماری مشاغل مختلف که افراد در آن تخصص دارند، تقسیم می‌شود. در اواخر سده هجدهم آدام اسمیت، یکی از بنیانگذاران اقتصاد نوین، مزایای گوناگونی را که تقسیم کار از لحاظ افزایش قابلیت پدید می‌آورد تشخیص داد. مشهورترین اثر او، ثروت ملل، با توصیف تقسیم کار در یک کارخانه سنجاق‌سازی آغاز می‌شود. شخصی که به‌تنهایی کار می‌کند شاید بتواند روزانه بیست سنجاق بسازد. اما با تقسیم این کار به تعدادی عملیات ساده، ده کارگر که وظایف تخصصی شده را با همکاری یکدیگر انجام می‌دهند می‌توانند هر روز 48000 سنجاق تولید کنند. به سخن دیگر، میزان تولید هر کارگر از 20 سنجاق به 4800 سنجاق افزایش می‌یابد، یعنی هر کارگر متخصص، 240 برابر میزان تولید خود در صورتی که به‌تنهایی کار می‌کرد، تولید می‌کند.

اختلاف میان تقسیم کار در جوامع سنتی و امروزی حقیقتاً ‌فوق‌العاده زیاد است. حتی در بزرگ‌ترین جوامع سنتی، معمولاً‌ بیش از بیست یا سی پیشه عمده، همراه با معدودی حرفه‌های تخصصی دیگر، مانند مشاغل بازرگان، سرباز یا کشیش وجود نداشت. در یک نظام صنعتی امروزی هزاران شغل مشخص وجود دارد. آمار سرشماری انگلستان حدود 20000 شغل مجزا را در اقتصاد انگلستان فهرست می‌کند.

در یک اقتصاد صنعتی، تقسیم کار در سه بخش اصلی صورت گرفته است:

1. صنایعی‌ که شامل گردآوری یا استخراج منابع طبیعی می‌شوند. بخش یکم اقتصاد از جمله شامل کشاورزی، معدن، جنگل و ماهی‌گیری است. در مراحل نخست توسعه صنعتی، بیشتر کارگران را می‌توان در بخش یکم یافت.
2. با افزایش استفاده از ماشین‌آلات و احداث کارخانه‌ها، نسبت زیادتری از کارگران به بخش دوم کشانده می‌شوند. صنایع بخش دوم صنایعی‌ا‌ند که مواد خام را به کالاهای ساخته‌شده تبدیل می‌کنند.
3. بخش سوم به صنایع خدماتی اطلاق می‌شود؛ مشاغلی که، به‌جای تولید مستقیم کالا، خدمات به دیگران ارائه می‌کند. پزشکی، آموزش، مشاغل ادارای و دفتری نمونه‌های انواع کاری است که معمولاً به‌عنوان مشاغل خدماتی منظور می‌شود.

در اکثر کشورهای جهان سوم، حدود سه‌چهارم نیروی کار به کشاورزی اشتغال دارد و بقیه تقریباً‌ به طور مساوی میان صنعت و خدمات توزیع شده‌اند. از طرف دیگر،‌ در کشورهای صنعتی، تنها نسبت اندکی از جمعیت به تولید کشاورزی اشتغال دارد. برای مثال، کمتر از 2درصد نیروی کار بریتانیا اکنون در بخش کشاروزی کار می‌کند.

2) کار صنعتی و از خود بیگانگی؛ مارکس یکی از نخستین نویسندگانی بود که دریافت توسعه صنایع امروزی کار بسیاری از افراد را به وظایف خسته‌کننده و ملال‌آوری تقلیل خواهد داد. بنابر نظر مارکس، تقسیم کار انسان‌ها را از کارشان بیگانه می‌کند. او یادآور می‌شود که، در جوامع سنتی، کار، غالباً‌ توان‌فرسا بود؛ دهقانان گاه ناچار بودند از بامداد تا شامگاه زحمت بکشند، و از کشتزارهایشان مراقبت کنند. با وجود این دهقانان تا اندازه‌ای از کار خود که متضمن بسیاری از اشکال آگاهی و مهارت بود، کنترل داشتند و در مقابل، اغلب کارگران صنعتی کمتر کنترلی بر وظایفی که انجام می‌دهند دارند و تنها سهم ناچیزی در تولید محصول کلی دارند، و هیچ‌گونه تأثیری در مورد اینکه محصول سرانجام چگونه و به چه کسی فروخته خواهد شد ندارند. بدین‌سان کار همچون چیزی بیگانه به نظر می‌رسد، وظیفه‌ای که کارگر مجبور است انجام دهد برای اینکه درآمدی به دست آورد، اما ذاتاً‌ غیررضایت‌بخش است.[11]

3) خودکاری (Automation)؛ خودکاری، استفاده از ماشین به‌جای نیروی انسانی کار است و تاکنون بر صنایع نسبتاً‌ معدودی اثر گذارده است، اما با پیشرفت در طراحی روبوت‌های صنعتی، تأثیر آن بی‌گمان زیادتر خواهد شد و روبوت وسیله‌ای خودکار است که می‌تواند وظایفی را انجام دهد که معمولاً‌ توسط انسان انجام می‌شود.[12]

4) کار زنان در بیرون از خانه؛ بین دو جنگ جهانی، تعداد زنانی که صرفاً‌ خانه‌دار بودند به اوج رسید، اگرچه برای زنان غیرمتأهل معمول بود که شاغل مزدبگیر باشند، اکثریت بزرگ زنان متأهل در آن زمان کار نمی‌کردند. در هر دو جنگ جهانی زنان تشویق به اشتغال گردیدند تا جای مردانی را که به نیروهای مسلح پیوسته بودند بگیرند؛ پس از جنگ جهانی اول آن‌ها اخراج گردیدند، اما بعد از پایان جنگ دوم اخراج زنان به طور کامل انجام نشد.[13]

پیشخدمتی، کار خرده‌فروشی، نظافت و بسیاری از مشاغل خدماتی دیگر که اکثراً‌ توسط زنان انجام می‌شود. زنان همچنین بسیار بیشتر از مردان در کارهای مزدبگیری نیمه‌وقت متمرکز گردیده‌اند. زنان 90 درصد کارگران نیمه‌وقت را در انگلستان تشکیل می‌دهند.[14]

زنان شاغل امروز عمدتاً‌ در مشاغل معمولی که دارای دستمزد کمی هستند متمرکز گردیده‌ا‌ند. به‌طوری‌که در سال 1850، در انگلستان، 99 درصد کارمندان دفتری را مردان تشکیل می‌د‌ادند. در سال 1986، نزدیک به 90 درصد کارمندان دفتری، و 98 درصد همه منشیان در انگلستان زن بودند. [...] با وجودی که زنان 46 درصد نیروی کار مزدبگیر را در بریتانیا در سال 1984 تشکیل می‌دادند، تنها 17 درصد موقعیت‌های بالای مدیریتی را اشغال کرده بودند. زنان فقط 5 درصد کل موسسات کسب و کار را در مالکیت خود دارند، و این موسسات کمتر از یک درصد کل دریافت‌های موسسات کسب و کار را تولید می‌کنند.[15]

گرچه در محیط کار، حقوق زنان آسان‌تر اجرا می‌گردد و میزان خشونت واقعی علیه زنان اندک است؛ با وجود این، آزار جنسی در محل کار می‌تواند به‌عنوان استفاده از اقتدار شغلی یا قدرت به منظور تحمیل خواست‌های جنسی تعریف شود. این کار ممکن است شکل‌های خشنی به خود بگیرد، مانند هنگامی که به یک کارمند زن گفته می‌شود که یا به یک برخورد جنسی رضایت‌ دهد یا اخراج شود. بر پایه گزارش‌های شخصی، برآورد گردیده است که در انگلستان از هر ده زن، هفت زن در دوره زندگی شغلی خود به مدتی طولانی دچار آزار جنسی می‌گردند.[16]

5) شاغلین دو شغله؛ در جوامع امروزی برای ما عادی است که افراد در انواع مشاغل گوناگون و فراوانی کار کنند، اما این امر فقط با توسعه صنعتی پدید آمده است. در فرهنگ‌های سنتی اکثریت مردم به یک فعالیت اصلی اشتغال داشتند: گردآوری خوراک یا تولید خوراک.[17]

علت این پدیده این است که «بعضی از کشورهایی که از نظر فنی جلو هستند، در پاره‌ای از رشته‌ها و فعالیت‌ها تخفیف‌های محسوسی در ساعات کار داده‌اند. از آنجا که این کاهش در محیطی است که نیازهای فرد در حال گسترش و افزایش دایمی است، کارگر، "دوره فراغتی" را که به دست می‌آورد به کارهای دیگری -که الزاماً با شغل اصلی او هم ممکن است مربوط نباشد- اختصاص می‌دهد تا از آن نیز دستمزدی دریافت کند. این کارها بیشتر از نوع خدمات شبانه، حسابداری، نگهبانی و کار در منازل است. در امریکا این پدیده به‌شدت رواج دارد و از نیمه دوم قرن بیستم تعداد کارگران و مستخدمانی که دو پیشه دارند به میزان زیادی افزایش یافته است.[18]

همچنین افزایش نیاز و عدم انطباق آن با قدرت خرید افراد و فرهنگ گسترش‌یافته مصرف‌گرایی از طرف دیگر، از دیگر عوامل دوشغله شدن کارگران است.[19]

کار و شغل در جامعه اطلاعاتی

1- تحولات شغلی؛ در عرصه کار مبتنی‌بر فناوری اطلاعات تغییراتی رخ می‌دهد که می‌توان به صورت زیر فهرست کرد:

الف) برخی از مشاغل فعلی در عصر اطلاعات از بین خواهند رفت. مثلاً با حذف کتابخانه‌های سنتی، شغل کتابدار سنتی نخواهیم داشت.

ب) برخی دیگر از مشاغل با تغییراتی مواجه می‌شوند. برای مثال، مشاغل پزشکی و تجارت متأثر از فناوری اطلاعات و ارتباطات با روش‌های جدید اجرا می‌شوند.

ج) توسعه و رواج فناوری اطلاعات و ارتباطات موجب ایجاد مشاغلی نو خواهد شد؛ مشاغلی همچون برنامه‌نویس بانک اطلاعاتی، برنامه‌نویس سایت و مدیر شبکه.

د) ایجاد پدیده دورکاری به معنی استفاده از رایانه‌ها و ارتباطات راه دور برای انجام وظایف شغلی در موقعیت‌های جغرافیایی متفاوت، بر روش اجرای وظایف تأثیر می‌گذارد.[20]

هـ) سطح وظایف واگذار شده به انسان‌ها نسبت به گذشته تخصصی‌تر خواهد شد و کارهای فیزیکی به ماشین‌ها واگذار می‌شود. بنابراین انسان در اجرای وظایف شغلی خود بیشتر از توانایی فکری و اطلاعاتی بهره می‌برد.

و) شاغلین به سواد اطلاعاتی، یعنی مهارت‌های مرتبط با فناوری اطلاعات نیازمندند.

ز) اطلاع‌رسانی دقیق و جامع بازار کار داخلی و خارجی به‌سادگی انجام می‌شود، به‌گونه‌ای که به‌راحتی می‌توان مشاغل مورد نظر در اقصی نقاط جهان را شناسایی کرد. همچنین سیستم‌های مشاوره شغلی هوشمند به صورت مبتنی‌بر وب در اختیار همگان قرار می‌گیرند.[21]

2- دورکاری (Telework)؛ «کار از دور شیوه‌ای از سازمان و یا انجام به شکل معمولی است که از طرف یک شخص حقیقی در شرایط ترکیبی خاصی ظاهر می‌شود. از یک‌سو کار با فاصله انجام می‌شود و خارج از هرگونه امکان فرد دستوردهنده و ناظر و از سوی دیگر این کار توسط ابزارهای انفورماتیکی و یا ابزارهای مخابراتی مبتنی‌بر انتقال از طریق فنون ارتباطی صورت می‌گیرد و داده‌ها بر اثر این فرآیند ارتباطی برای پردازش در اختیار مشاغل قرار می‌گیرد.

هر شغلی که با دگرگون‌سازی و کار با اطلاعات نوشتاری، صوتی، و یا تصویری سر و کار دارد می‌تواند ماهیت "کار از دور" را به خود گیرد و از این قرار است مشاغلی مانند منشی‌گری، حسابداری، کار گرافیکی، امور مطبوعاتی، تبلیغات، معماری، امور بازرگانی و ... وسایل انجام این نوع کار، ساده است و عملاً در اختیار همه موسسات تولیدی حتی کوچک‌ نیز می‌تواند قرار گیرد، چرا که آنچه مورد نیاز است عملاً‌ حداقل دو دستگاه کامپیوتر مجهز به مودم و مرتبط به هم از طریق یک خط تلفن است.[22]

الف) مزایای دورکاری[23]

• کاهش هزینه برای کارفرمایان (هزینه‌های امور اداری، تولیدی و غیره)؛
• کاهش مشکلات مرتبط با کنترل حضور و غیاب کارکنان؛
• توجه به نتیجه کار و نه به ساعات حضور فرد؛
• گسترش جغرافیایی حوزه‌های عملکرد سازمان‌ها و ارائه خدمات در سطح ملی و بین‌المللی؛
• امکان انتخاب کارکنان بدون محدودیت جغرافیایی؛
• بهبود شرایط کار و افزایش رضایت شغلی و بهره‌وری کارکنان؛
• افزایش استقلال شغلی کارکنان؛
• کاهش فشارهای روحی ناشی از محیط کار و تعاملات اجتماعی روزمره؛
• افزایش ارتباطات خانوادگی و بهبود شرایط خانواده؛
• حفظ محیط زیست و کاهش آلودگی هوا، ترافیک و مصرف انرژی؛
• کاهش نرخ بیکاری در اثر ایجاد مشاغل جدید؛
• تدارک شرایط اشتغال برای کلیه شهروندان اعم از معلولین، زنان خانه‌دار و غیره.

ب) معایب دورکاری[24]

. نیاز به سرمایه‌گذاری برای ایجاد فضای کاری در خانه؛

. ضرورت سواد رایانه‌ای و آشنایی با زبان انگلیسی؛

. کنترل ضعیف و سختی ارزیابی عملکرد کارکنان دورکار توسط کارفرمایان؛

. کاهش ارتباطات شغلی و تعاملات اجتماعی؛

. نبود مدیریت متمرکز بر نحوه انجام وظایف کارکنان؛

. نیاز به پشتوانه قانونی مناسب؛

. نیاز به امنیت اطلاعت و مقابله با تهدیدات شبکه‌ای؛

. نیاز به شبکه‌های رایانه‌ای، سخت افزارها و نرم‌افزارهای پشتیبانی.

3- کسب و کار الکترونیک (E-Business)؛[25] کسب و کار الکترونیکی، به معنی اجرای کسب و کار با استفاده از ارتباطات راه دور است. برای مثال،‌ فرایند ثبت و صدور مجوز مبتنی‌بر اینترنت دانشجویان یا اداره‌ یک دادگاه الکترونیکی، از جمله مواردی هستند که در مقوله کسب و کار الکترونیکی قرار می‌گیرند و در حوزه تجارت الکترونیکی قلمداد نمی‌شوند. بنابراین می‌توان گفت: کسب و کار الکترونیکی از معنای وسیع‌تری نسبت به تجارت الکترونیک برخوردار است که نه‌تنها شامل خرید و فروش است، بلکه ارائه خدمات به مشتریان، همکاری با شرکای بنگاه و اجرای معاملات در یک سازمان را نیز دربر می‌گیرد.