جاسوسي، اسرار نظامي، محرمانه، خيانت به كشور، علوم سياسي
نویسنده : مرتضي اشرافي
جاسوسی اصولا برای شناسایی دشمن انجام می‌شود و اخبار مربوط به دشمن که به‌وسیله‌ی جاسوسان حرفه‌ای جمع‌آوری می‌شود، به اطلاعات سری مرسوم است؛ به بیان دیگر جمع‌آوری اطلاعات پنهانی با استفاده از ترفند و فریب را جاسوسی گویند. جاسوسی قدیمی‌ترین شیوه‌ی جمع‌آوری اطلاعات سری است.[1]
افکار عمومی، بیشترین دانسته‌های خود، درباره‌ی اطلاعات و جاسوسی را یا از فیلم‌های جاسوسی سرگرم‌کننده و یا از طریق گزارش مربوط به رسوایی‌هایی که در انجام کارها با ندانم‌کاری‌های نهادهای مختلف اتفاق افتاده است، می‌گیرد. اما در مورد آنچه به نیاز واقعی درباره‌ی اطلاعات صحیح مربوط می‌شود، در جامعه‌ی جهانی، نقص‌هایی وجود دارد. در میان دولت‌های مختلف، انتشار ارقام دقیق در مورد منابع مالی و تعداد کارکنان سازمانهای اطلاعاتی و جاسوسی نظامی با توجه به مقررات مربوط به حفظ اسرار با موانعی روبروست. اما یک چیز را با قاطعیت می‌توان گفت: در مورد سازمانهای اطلاعاتی تنها می‌توان تصویری اجمالی به‌دست داد، مشروط بر اینکه درباره‌ی آنها در حد امکان مطالب زیادی دانسته شود.[2]
از زمان‌های قدیم کشورهای جهان تلاش کرده‌اند از سویی روابط و نیات نظامی و سیاسی خود را مخفی نگاه دارند و از سوی دیگر با استفاده از جاسوسی به این‌گونه امور در کشورهای دیگر و به‌خصوص دشمنان پی ببرند.[3]
در بسیاری از کشورها وجود سازمانهای اطلاعاتی برای تصمیم‌گیری‌های دولت اجتناب‌ناپذیر است. البته دولت اطلاعات خود را از طریق‌های مختلف شامل وزارت‌خانه‌ها، نهادهای وابسطه به آنها، سفارت‌خانه‌های کشور در نقاط مختلف دنیا، مطبوعات و روزنامه‌ها و... به‌دست می‌آورد، با این تفاوت که سازمانهای اطلاعاتی و جاسوسی می‌توانند اطلاعات و اخبار بیشتری به‌دست آورند؛ بنابراین می‌توان گفت که دنیای جاسوسی، دنیای تکنولوژی و پول است. تخمین‌زده می‌شود فقط در ایالات متحده سالانه شش میلیارد دلار صرف مبارزه با جاسوسی اقتصادی می‌شود که با احتساب هزینه‌های جاسوسی نظامی، این مبلغ در ایالات متحده به 16میلیارد دلار و در اروپا به پنج میلیارد دلار بالغ می‌شود. این در حالی است که آمار دقیقی در مورد وجوهی که از سوی دولت‌های در حال توسعه، صرف جمع‌آوری اطلاعات محرمانه‌ی سیاسی و نظامی از دنیای غرب می‌کنند، در دست نیست.[4]
اهداف اطلاعات و جاسوسی
اطلاعات مفید و مطلوب، کلید پیش‌گیری حملات به کشورها است. اطلاعات انسانی بهتر، به‌خصوص در مورد گروه‌های تروریستی بهره‌مند از حمایت‌های مخفی دولت‌ها، باید مکمل اطلاعات فنی باشد. جهان در عصر جدید شاهد دگرگونی عظیمی در بخش علوم و فنون مربوط به اطلاع‌رسانی قرار دارد. کشورها و مردمی که بتوانند در جریان این انقلاب بزرگ از فرصت‌ها بهره ببرند و ابتکار عمل و تحرک کافی داشته باشند، آینده را در اختیار خواهند داشت و در رقابت‌های جهانی آینده، نقش هدایت‌کننده‌ی استراتژیک ایفا خواهند نمود. قدرت یا ضعف توان اطلاعاتی است که سرنوشت کشورها را تعیین می‌کند و بزرگترین معیار هماهنگ‌کننده‌ی توان دولت‌ها در رقابت‌های بین‌المللی خواهد بود.
عرصه‌های فعالیت‌های اطلاعات و جاسوسی
1. سیاست خارجی:
یکی از فرض‌های اساسی روش‌شناسی در تدوین سیاست خارجی این است که تعریف سیاست خارجی باید دربرگیرنده‌ی تمامی متغیر‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، تکنولوژیک، و اقتصادی باشد تا به قدرت و رفتار حکومت مربوط شوند. امروزه گسترش قدرت‌های نرم‌افزاری و جهانی‌شدن اطلاعات به چندگانگی عوامل تهدید در جنبه‌های نظامی، اقتصادی، مدیریت سیاسی، علوم و فنون، ثبات اجتماعی، محیط زیست، تروریسم و... کمک کرده است. به‌علاوه نا‌آشکار‌بودن و بی‌مرز‌بودن انقلاب اطلاعاتی، فرهنگ بسیاری از کشورها را در معرض تهدید قرار داده، به‌گونه‌ای که حفظ ویژگی‌های فرهنگ بومی، ارزش‌های سنتی، و جلوگیری از نفوذ فرهنگ خارجی، برای آنها وظیفه‌ای سخت و دشوار شده است. بنابراین به‌دست آوردن اطلاعات و برنامه‌هایی از کشور مقابل و یا برنامه‌هایی که در تصمیم‌گیری دولت‌مردان، برای دست‌رسی بیشتر به منافع ملی موثر است برای تمامی حکومت‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد.[5]
2. سیاست نظامی:
عامل نظامی در طول تاریخ از کلیدی‌ترین عوامل حفظ امنیت کشورها بوده است. دست‌یابی به قدرت زیاد از طریق افزایش تعداد نفرات و قدرت آتش تسلیحات، برخورداری از بهره‌دهی نظامی سریع‌تر، مشارکت در اتحادیه‌های نظامی، و تلاش‌های چند‌جانبه برای جلوگیری از وقوع جنگ و پایان بخشیدن به آن در همین راستا دنبال می‌شوند.
در این میان داشتن اطلاعاتی در خصوص امکانات بالقوه، طرح‌ها، تقسیمات، استقرار نیرو‌ها، تسلیحات، آموزش، آمادگی نظامی و رزمی، پیمان‌های منطقه‌ای و خرید و فروش اسلحه به کشورهای مختلف، می‌تواند برای یک کشور از اهمیت حیاتی فراوانی برخوردار باشد.[6]
3. اقتصادی:
امروزه عامل اقتصادی در روابط بین‌الملل نقش محوری یافته و امنیت اقتصادی بخش اساسی امنیت کشورها را تشکیل می‌دهد. شفافیت و اتکای متقابل در اقتصاد جهانی به‌صورت شاخصه‌ی مهم عصر حاضر درآمده و شمار زیادی از کشورها امنیت اقتصادی را برترین عامل و هدف در امنیت جامع خود تلقی می‌کنند. در دنیای در حال تحول امروزی، تأکید اصلی بر روی رقابت اقتصادی و موفقیت در بازارهای بین‌المللی قرار دارد. از این‌رو کشورهایی که بر سر راه رشد اقتصادی آنها در آینده ممکن است موانعی پدید آید، تهدید امنیتی بیشتری احساس می‌کنند.[7]
4. سیاست داخلی:
اهداف سیاست داخلی، حفظ حکومت و ایدئولوژی آن و نیز هویت خاص جامعه است. در حال حاضر، بعد اطلاعاتی مزبور با توجه به کاهش کنترل حکومت‌ها بر جوامع خود و ظهور جنبش‌های جدایی‌طلب، تحت فشارهای بی‌سابقه‌ای قرار دارد. حکومت‌ها و گروه‌های داخلی بیش از هر زمان دیگر در گذشته، مجبورند تغییراتی را که خود، آنها را پدید نیاورده و یا انتخاب نکرده‌اند، بپذیرند. امروزه، گسترش بین‌المللی هنجارهایی چون دموکراسی، حقوق بشر، و آزادی در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی، به همسان‌سازی ارزش‌های سیاسی کمک کرده است. بسیاری از حکومت‌ها قادر به برآوردن انتظارات جدید نیستند و فرهنگ‌ها نیز فاقد قدرت انطباق سریع می‌باشند.[8]
مراحل جمع‌آوری اطلاعات و جاسوسی نظامی
سازمانهای اطلاعاتی با توجه به اهدافی که در بالا ذکر شد، برای کسب اطلاعات و جاسوسی خود در محیط‌های مختلف (که شامل محیط‌های نظامی هم می‌شود)، در سه مرحله عمل می‌کنند:
1. جمع‌آوری و تهیه‌ی اطلاعات:
سازمانهای اطلاعاتی در ابتدا اطلاعات (به‌خصوص مطالب غیر آشکار) را مانند خبرگزاری‌ها، موسسه‌های علمی، مراکز اسنادی و نهادهای مشابه، به‌طور مخفی به‌دست می‌آورند.[9]
2. ارزیابی و تدوین:
در مرحله‌ی بعد، اطلاعات جمع‌آوری‌شده، ارزیابی و تدوین می‌شود. ارزیابی شامل انتخاب، بررسی، طبقه‌بندی، تکمیل، تلخیص، نگاه‌داری و استفاده از نتایج حاصله است، در این راستا قابل اعتماد‌بودن منبع و صحت خبر نیز تعیین می‌گردد.[10]
3. توزیع:
جمع‌آوری، تدوین و ارزیابی، وقتی مفهوم پیدا می‌کند که اطلاعات قابل استفاده شده باشند. پس سازمانهای اطلاعاتی و جاسوسی از این‌رو باید تلاش کنند که تولیدشان در وضعیت ظاهری مناسب با جزئیات دقیق و کارشناسانه در دسترس کسانی قرار گیرد که به آن نیاز دارند. در انجام کار‌های معمول این امر، معیار و ملاک خاصی وجود دارد، مرسوم است که سازمان‌ها، اطلاعات خود را در فاصله‌ی زمانی مشخص (روزانه، هفتگی، ماهانه) در گزارش‌هایی حاوی موضوعات مختلف (سیاست، امور نظامی) تدوین می‌کنند. ارزیابی‌هایی که در زمان‌های مشخص در مورد محدوده‌های سیاسی معین صورت می‌گیرد، همواره در اختیار جمع مشخصی (وزارت‌خانه‌های مشخص و در داخل این وزارت‌خانه‌ها، گروه‌های کاری مشخص) قرار می‌گیرد.[11]
جاسوسی الکترونیک
اصولا جاسوسی الکترونیک و تکوین آن در نتیجه‌ی پیشرفت‌های سریع در تکنولوژی‌های اطلاعاتی جدید، مانند شبکه‌های الکترونیک و ظهور جامعه‌ی اطلاعاتی است. در این زمان، دیگر صرف هزینه‌های نظامی برای از بین بردن دشمن و فرستادن نیروهای متخصص به‌داخل خاک کشور متخاصم برای کسب اطلاعات و جاسوسی نظامی، کار پر‌خطر و دور از منطق به‌نظر می‌رسد، در جوامع اطلاعاتی معمولا تمامی مبادلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، ماهیتا دیجیتال و وابسته به رایانه شده‌‌است. لذا در یک جنگ اطلاعاتی به‌جای هجوم نظامی، استفاده از شبکه‌های الکترونیکی برای تخریب و یا از کار انداختن اطلاعات دیجیتالی و غیر عملیاتی‌کردن زیر‌ساخت‌های اطلاعاتی که می‌تواند علیه یک جامعه یا نیروی نظامی باشد، بهترین راه ممکن در جامعه‌های کنونی است.[12]
در یک تقسیم‌بندی ساده دو گونه جاسوسی الکترونیکی قابل تصور است: جنگ شبکه‌ای و جنگ سایبری.
الف: جاسوسی شبکه‌ای:
به نوعی جاسوسی الکترونیکی گفته می‌شود که جهت‌گیری آن به‌سوی جامعه و اهداف غیر نظامی است. هدف این نوع جاسوسی، تخریب و فرو ریختن اندیشه‌ها و تصورات موجود در جامعه و جای‌گزین کردن انواع جدیدی به‌جای آنها می‌باشد. جاسوسی شبکه‌ای به دو صورت هدف‌گیری می‌شود، یکی افکار عمومی مردم و دیگری عقاید نخبگان. این قسم از جاسوسی، طیف وسیعی از مانورهای روانی و فریب، با استفاده از نفوذ در پایگاه‌های اطلاعاتی را شامل می‌شود. [13]
ب: جاسوسی سایبری:
این نوع از جاسوسی الکترونیکی با هدف از هم‌گسیختن سیستم‌های اطلاعاتی و مخابراتی، سیستم‌های کنترل و فرماندهی، ارتباطات، خبر‌گیری و جاسوسی نیروهای دشمن و غیر عملیاتی‌کردن آنها صورت می‌گیرد.
سازمانهای جاسوسی و اطلاعاتی برخی از کشورها
بسیاری از کشورها به فراخور سیاست‌های داخلی و خارجی خود، دارای سازمان‌هایی برای کسب اطلاعات و رسیدن به اهداف امنیتی خود هستنند، در این میان برخی از این سازمان‌ها از قدرت و شهرت زیادی برخوردارند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
سازمان اطلاعاتی و جاسوسی سیا
سیا، سازمان سری مسئول انجام عملیات جاسوسی در خارج از مرزهای آمریکاست. کارشناسان امنیتی تخمین می‌زنند که سازمان سیا حدود 20 هزار نفر در سطح جهان پرسنل دارد و بودجه‌ی عملیات آن حدود 30 میلیارد دلار در سال است. سازمان امنیت ملی، سری‌ترین سازمان در جامعه‌ی اطلاعاتی آمریکاست و به‌حدی سری است که خودی‌ها می‌گویند باید حروف رمزی به معنی «چنین سازمانی وجود ندارد» یا «هرگز هیچ چیزی نگو» ابداع شود. فعالیت جاسوسی سیا مثل یک فعالیت تجاری اما با سیاست‌ها و مقررات خاص شرکت خود انجام می‌شود.[14]
افسران اطلاعاتی سیا که به افسران هادی هم موسوم‌اند، مدیران مسئول عملیات جاسوسی روزمره در کشور متخاصم محسوب می‌شوند. وظیفه‌ی اصلی آنها جذب، آموزش و کنترل عوامل مخفی است که بخش اعظم جاسوسی عملی را انجام می‌دهند. اکثر افسران اطلاعاتی سیا در کشورهای متخاصم در آن سوی مرزهای آمریکا مستقر هستند. این افسران در هر جایی که در بیرون از مرزها مستقر باشند، در واقع مشغول انجام عملیات غیرقانونی هستند. به‌همین دلیل است که اکثر افسران با هویت رسمی به‌عنوان کارمند دولت آمریکا عمل می‌نمایند که به این وسیله، دلیل قانونی برای زندگی و کار در کشور متخاصم را داشته باشند.[15]
سازمان جاسوسی انگلیس
سازمان جاسوسی انگلیس با عنوان اینتلی‌جنت سرویس، تشکیلاتی است که در قرن 16م (سال 1573) توسط یکی از وزیران حکومت ملکه الیزابت اول، در مرکز لندن تأسیس گردید. این سرویس جاسوسی، یکی از نادرترین سازمان‌هایی است که بسیاری از جاسوسان چیره‌دست و کارآزموده‌ی خود را از بدو کودکی و با هدف ساختن جاسوس، پرورش داده است، به‌طوری که قابل اعتمادترین جاسوسان اینتلی‌جنس سرویس، دوران کودکی خود را در خدمت سیاست‌های سازمان مزبور بوده و توسط معلمان ویژه و با متدهای خاص جاسوسی تربیت شده‌اند.[16]
سازمان اطلاعات و جاسوسی موساد
سازمان اطلاعات و وظایف ویژه (موساد) نام سازمان اطلاعاتی اسرائیل است که توسط نخست‌وزیر وقت اسرائیل، دایوید بن‌گورین، در اول آوریل ۱۹۵۱م تشکیل شد. جمع‌آوری اطلاعات و خنثی‌سازی فعالیت‌های مخالف از اقدامات این سازمان مخفی است. در رابطه با وظایف این سازمان می‌توان به قضیه‌ی اسرا و مفقودین، ترور رهبران حزب‌الله و حماس و سایر عملیبات‌های تروریستی در گوشه و کنار جهان اشاره کرد.[17]
جمع بندی
فعالیت‌های متعدد در زمینه‌ی مسایل امنیتی دولت‌ها بایستی در درون یک نظام کلی حفاظتی و سازمان‌یافته اجرا شود. بنابراین در تعیین و تدوین مسایل مربوط به اطلاعات و جاسوسی هر واحد سیاسی، عوامل و مراحل بسیاری نقش ایفا می‌کنند که در صورت شناخت دقیق و صحیح آنها از یک‌سو می‌توان به چارچوبی برای تعیین و جهت‌دهی رفتار خود و از سوی دیگر به شناخت و مقابله با کشورهای رقیب دست یافت. شناخت عوامل و مراحل تعیین و تدوین اطلاعات و جاسوسی خواه برای نظم‌بخشی به رفتار یک واحد سیاسی و خواه برای ایجاد تغییر در آن، امری بسیار مهم و قابل توجه است. برای این منظور هر کشور در جهت آمادگی برای رفع مخاطرات باید با شناخت لایه‌های گوناگون اطلاعاتی و جاسوسی و استفاده از عوامل تعیین‌کننده برای آینده‌ی خود، برنامه‌ریزی نماید و در مرحله‌ی بعد از همه‌ی ظرفیت‌های خود برای بازنگری و اجرای موثر آن بهره گیرد.