سلاحهاي هسته اي، گسترش سلاح هاي هسته اي، انرژي اتمي، منع گسترش سلاح هاي هسته اي، روابط بين الملل
نویسنده : یونس خداپرست
معاهدهی منع گسترش سلاحهای هسته‌ای( Non proliferationTreaty)
"موافقت نامه‌ای است که در سال 1968م توسط کشورهای بریتانیا، آمریکا، شوروی و 60 کشور دیگر به منظور محدودسازی سلاحهای هسته‌ای منعقد گردید" [1]نحوه تصویب این معاهده بر اساس قطعنامه 2373 "مجمع عمومی سازمان ملل" در سال 1970م است. معاهدهی NPT از 1970م تا 1955م به مدت 25 سال اجرایی شد و از 1995م به مدت نامحدود تمدید شد.
زمینه‌های شکل‌گیری معاهده NPT
مسئله‌ی عدم گسترش سلاحهای هسته‌ای 1956 – 1955م در سازمان ملل مطرح شد. در دهه‌ی 1950م که شوروی و ایالات متحده آمریکا تعهد کردند که در زمینه‌ی استفاده‌ی صلح‌آمیز از انرژی اتمی به بسیاری کشورها کمک فنی بنمایند. این فکر هم قوت گرفت که ترتیبی اتخاذ شود تا استفاده‌ی صلح‌امیز از انرژی اتمی منجر به استفاده تسلیحاتی از آن نشود.[2] بنابراین امریکا و شوروی هر کدام طرحی در سال 1956 – 1955م که مربوط به همین مسئله بود، پیشنهاد دادند. ابتدا شوروی ممنوعیت تشکیلات اتمی در "جمهوری فدرال آلمان" را خواستار شد و یک سال بعد امریکا منع گسترش سلاحهای اتمی به دیگر کشورها را پیشنهاد داد. با اصلاحاتی که دو طرف در طرحهای خود انجام دادند و برخی کشورهای دیگر هم اصلاحاتی در مواد طرح خواستار شدند؛ در نتیجه در سال 1968م "معاهدهی منع گسترش سلاحهای هسته‌ای" به امضای امریکا، شوروی و 60 کشور دیگر رسید.
از دیگر زمینه‌های شکل‌گیری معاهدهی NPT می‌توان به تلاش کشور ایرلند اشاره کرد؛ ایرلند در مجمع عمومی[سازمان ملل] سالهای 1958 و 1959م سعی کرد قطعنامه‌ای در مسئله‌ی عدم گسترش(سلاحهای هسته‌ای) تصویب گردد؛[3] بنابراین "ایرلند" اولین کشوری بود که معاهدهی NPT را امضاء کرد.
مواد NPT معاهده
قرارداد منع گسترش سلاحهای هسته‌ای در 11ماده تنظیم گردید؛ که توضیح آنها به شرح ذیل است: ماده‌ی 1و2 طرفین معاهده را به دو گروه تقسیم می‌کند: ماده‌ی یک، کشورهای دارنده‌ی جنگ‌افزارهای هسته‌ای را متعهد می‌کند که از گسترش آن به سایر کشورها ممانعت به عمل آورند و ماده‌ی دو، کشورهای غیر اتمی را متعهد کرده که از دستیابی به این گونه سلاح‌ها خودداری کنند.[4] ماده‌ی سه، درباره‌ی مقررات تأمین قرارداد است، ماده‌ی چهار همکاری جهت توسعه‌ی صنایع هسته‌ای صلح‌امیز است و ماده‌ی پنج، اقداماتی را پیش‌بینی کرده که طرفهای دارای سلاحهای هسته‌ای، منافع بالقوه‌ی حاصله از استفاده صلح‌جویانه از انفجارات هسته‌ای را در اختیار کشورهای غیر هسته‌ای قرار ندهند، ماده‌ی شش، تلاش برای توقف مسابقه‌ی تسلیحاتی را در بر می‌گیرد، ماده هفت، مناطق عاری از سلاحهای هسته‌ای را تشویق می‌کند، ماده هشت، در این باره است که طرفهای متعهد به معاهده برای بررسی مواد معاهده هر پنج سال یک بار تشکیل جلسه دهند و دیگر مواد، اصول مربوط به قرارداد منع گسترش سلاحهای هسته‌ای را بیان نموده است[5]
اهداف معاهدهی NPT
از مهم‌ترین اهداف معاهدهی NPT می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1. افزایش همکاری‌های بینالمللی در زمینه‌ی انرژی اتمی برای مصارف صلح‌آمیز.
2. جلوگیری از توسعه‌ی سلاحهای هسته‌ای برای مصارف نظامی.
3. حق استفاده‌ی صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای برای تمام کشورهای عضو NPT.
4. تعهد کشورهای هسته‌ای به عدم واگذاری سلاحهای هسته‌ای به کشورهای غیر هسته‌ای عضو.
5. کاهش تهدید جنگ هسته‌ای.
6. همکاری هسته‌ای صلح‌آمیز کشورهای دارنده‌ی سلاح هسته‌ای با کشورهای فاقد آن و عضو NPT، با نظارت آژانس بینالمللی انرژی اتمی.
7. و اهداف دیگر بر طبق یا در چهارچوب معاهدهی NPT.
معاهدهی NPT و ایران
در این قسمت تلاش می کنیم بحث معاهدهی NPT در "ایران" قبل و بعد از "انقلاب اسلامی" تشریح نمائیم.
الف: معاهدهی NPT و ایران قبل از انقلاب 57
با تأسیس "آژانس بینالمللی انرژی اتمی" و ایجاد پیمان منع گسترش سلاحهای هسته‌ای در سال 1968م، "ایران" جزء اولین کشورهایی بود که در همان سال تأسیس به پیمان NPT پیوست(حتی طی سالهای 1969 – 1968 "ایران" ریاست "شورای حکام بینالمللی انرژی اتمی" را بر عهده داشت).
نحوه‌ی الحاق ایران به پیمان NPT به این صورت بود که ابتدا لایحه‌ی پیمان توسط کمیسیون امور خارجه‌ی ایران تایید شد و بعد در دی ماه 1348 به تصویب مجلس شورای ملی و مجلس سنا رسید و به دولت ابلاغ شد و سرانجام در سال 1353 (1974) "سازمان انرژی اتمی ایران" تأسیس شد.
کشور آمریکا با پیوستن ایران به پیمان NPT همکاری‌های هسته‌ای با ایران را طبق موافقت‌نامه‌ی 1335هـ.ش(موافقت‌نامه‌ی همکاری بین دولتین ایران و امریکا راجع به استفاده‌ی صلح‌جویانه و غیر نظامی از انرژی اتمی به امضا رسید)[6]از سرگرفت. و بر اساس آن در ۱۳۵۳ سازمان انرژی اتمی ایران که هدف آن تنظیم برنامه هسته‌ای کشور بود؛ تاسیس شد. و در طول دوره‌ی ۱۳۵۳-۱۳۵۷ ایران با کشورهای آلمان، امریکا، فرانسه و تا اندازه‌ای انگلستان همکاری هسته‌ای داشت.
ب: معاهدهی NPT و ایران بعد از انقلاب 57
با پیروزی انقلاب اسلامی و تعیین نظام سیاسی جمهوری اسلامی به جای نظام پادشاهی مشروطه، طبیعی بود که بحث هسته‌ای و معاهدهی NPT متفاوت از گذشته پی‌گیری خواهد شد.
اما در دهه‌ی اول انقلاب علی‌رغم مذاکراتی که ایران با کشورهای اروپایی بویژه آلمان و فرانسه برای راه اندازی و تکمیل "نیروگاه بوشهر" انجام داد، مثمر ثمر واقع نشد، چرا که ایران با عراق درگیر جنگ بود و کشورهای اروپایی از همکاری هسته ای با ایران امتناع می‌کردند.
با پایان جنگ و آغاز ریاست جمهوری "هاشمی رفسنجانی"، بحث هسته‌ای ایران اهمیت اساسی یافت و بخاطر امتناع همکاری هسته‌ای آلمان و فرانسه و برخی دیگر از کشورهای اروپایی با ایران، هاشمی رفسنجانی طی سفری در اوایل سال 1368هـ. ش به روسیه، موافقت‌نامه‌ی همکاری هسته‌ای ایران با "روس‌ها" امضا کرد؛ که سرانجام ان انعقاد قرارداد 800 میلیون دلاری با روس‌ها شد و در سال 1375 این قرارداد اعتبار اجرایی پیدا کرد. اما بخاطر فشار امریکا به روسیه مدت اجرای 15 ساله‌ی قرارداد تاکنون به تعویق افتاده است.
با آغاز ریاست جمهوری "سید محمدخاتمی" بحث هسته‌ای ایران بطور جدی‌تری دنبال شد و حتی کار بر روی چرخه سوخت هسته‌ای طراحی و اجرا گردید، در صورتی که در دوره "محمدرضا شاه" غربی‌ها با این طرح مخالف بودند و در دوره "هاشمی رفسنجانی" علی‌رغم مذاکره با کشور چین برای کار بر روی سوخت هسته‌ای، این طرح متوقف شد و چین بخاطر فشار کشورهای غربی از اجرای چنین طرحی انصراف داد.
با شروع ریاست جمهوری "محمود احمدی‌نژاد"، بحث هسته‌ای ایران علی‌رغم فشارهای امریکا و کشورهای اروپایی بدون تعلیق ادامه دارد.
بطور خلاصه علی‌رغم الحاق جمهوری اسلامی ایران به NPT(و عدم توجه جامعه‌ی جهانی و سازمان‌های بینالمللی از جمله NPT به فعالیت‌های هسته‌ای کشورهایی همانند هند و اسرائیل که عضو NPT نیستند.) فشارها جهت توقف برنامه‌ی هسته‌ای ایران توسط امریکا و طرفدارانش ادامه دارد. در نهایت اینکه بحث قرارداد هسته‌ای ایران با روسیه هنوز به مرحله نهایی نرسیده است؛ که از دلایل این عدم موفقیت می‌توان از یک‌سو به فشارهای امریکا و سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان، و انگلیس به ایران از طریق کشورهای فرامنطقه‌ای(همانند سه کشور شورای همکاری خلیج فارس: مصر، اردن، عراق و مانند اینها) جهت جلب افکار عمومی جهان و از طرف دیگر قصور کشور روسیه اشاره نمود.
علل تحول در معاهدهی NPT
نگرانی‌های ناشی از برنامه‌های هسته‌ای مخفی عراق در طول سالهای 1991 – 1990م و فعالیت‌های کره شمالی برای دستیابی به سلاحهای هسته‌ای، نهایتا شورای حکام آژانس بینالمللی اتمی را به تقویت "نظام پادمان هسته‌ای" ترغیب نمود و سرآغاز تکوین برنامه‌ی موسوم به "2+ 93" را فراهم کرد.[7](این برنامه در سال 1993 آغاز شد و به دلیل اینکه می‌باید دو سال بعد از ایجاد، نتایجش تحقق می‌یافت به 2+ 93 مشهور گشت.) و زمینه‌ی تدوین پروتکل الحاقی به نظام پادمان هسته‌ای در سال 1997م موضوعیت یافت و «برخلاف معاهدهی NPT[که دارای](11 ماده و پنج صفحه‌ای)[می‌باشد]؛ دارای یک مقدمه‌ی پنج بندی، 18 ماده و دو ضمیمه و 66 صفحه می‌باشد.»[8]
نتیجه
معاهدهی NPTدر حال حاضر ۱۸۷ عضو دارد و پنج کشور اسرائیل، هند، پاکستان، کوبا و کره‌ی شمالی خارج از آن قراردارند. این معاهده علی‌رغم اینکه اهدافی را تشریح نموده است؛ ولی حمایت‌های کشورهای ابرقدرت دارای سلاح هسته‌ای، از کشورهای خارج ازNPT(در زمینه‌ی نظامی) از یک طرف، حق استفاده‌ی صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای برای تمام کشورهای عضو NPT را به خطر انداخته، و تهدید جنگ هسته‌ای را افزایش داده است و از طرف دیگر، تبعیض بین دو دسته از دولت‌های دارای سلاح هسته‌ای و کشورهای غیر هسته‌ای عضو را موجب شده است.