كلمات كليدي : بانك شاهنشاهي، امتياز رويتر، سپهسالار، انگليس، دارموندولف، امين-السلطان، بانك ملي ايران، نشر اسكناس، امتياز راه سازي، علوم سياسي
نویسنده : محمد علی زندی
پیش از اینکه ناصرالدینشاه در سال1873م(1290ه.ق) عازم سفر اروپا شود، میرزاحسین‌خان سپهسالار معتقد بود که برای پرداخت غرامات جنگ با روسیه بایستی وجوه مورد نظر از اعطای امتیاز به یک شرکت انگلیسی تأمین کرد، و این اندیشه خود را نیز جامه عمل پوشاند.[1]
میرزاحسین‌خان سپهسالار در 25ژوئیه1872 برابر با 18جمادی‌الاول1289،[2] به راهنمایی و دلالی میرزاملکم‌خان امتیاز انحصار کشیدن راه آهن از بحر خزر تا خلیج فارس(احداث خط آهن از رشت به تهران و از تهران تا بندرعباس)، دایر کردن تراموای شهری، استخراج کلیه معادن از جمله زغال سنگ، نفت، آهن، مس، سُرب، روی و جیوه(بجز طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی)، تأسیس یک بانک در ایران، انحصار آباد کردن کلیه زمین‌های بایر، انحصار حفر قنوات در ایران، کندن مجاری آب، ساختن آسیاب و کارخانجات، امتیاز ساختن هرگونه راه، کشیدن خط تلگراف در سراسر ایران و اداره گمرکات(به مدت 25سال) و به‌طور خلاصه تقریبا استفاده از تمام منابع ثروت ایران را به مدت 70سال به بارون ژولیوس رویتر انگلیسی و(یکی از صرافان یهودی لندن) واگذار کرد.[3]
وقتی ناصرالدینشاه سفر اول خود را به اروپا آغاز کرد و به محض اینکه به روسیه رسید(1290ه.ق) دچار تکدر خاطر گردید زیرا ملاحظه کرد که میزبان روسی او از امتیازنامه رویتر راضی نیستند. این عکس‌العمل روسیه حیرت‌آور نبود، اما شیوه زورگویانه‌ای که روس‌ها در ابراز رضایتی خود به‌کار بردند، ناصرالدینشاه را ناراحت کرد. هنگامی که ناصرالدینشاه به لندن رسید بسیار حیرت کرد که زمامداران انگلیسی نیز به طرح‌های رویتر علاقه‌ای نشان نمی‌دهند(چون رویتر فرد معتبر و خوشنامی نبود).[4] پس از بازگشت ناصرالدین شاه از سفر اروپا جمعی از روحانیون و شاهزادگان به رهبری حاج ملاعلی کنی و سیدصالح عرب و با دستیاری فرهادمیرزا معتمدالدوله عموی شاه(که در نخستین مسافرت شاه به اروپا مقام نیابت سلطنت داشت) و انیس‌الدوله همسر متنفذ شاه بر ضد قرارداد برخاستند و گروهی از مردم به پیروی از روحانیون شورشی برپا کردن و سرانجام با مخالفت روسیه، ناصرالدین شاه در سال(1290ه.ق) قرار داد رویتر را ملغی کرد.[5]
زمینه‌های شکل‌گیری امتیاز بانک شاهنشاهی
رویتر پس از الغای امتیازش به آسانی دست از دعاوی خویش برنداشت و هر چند یک‌بار توسط سفارت انگلیس به دولت ایران اعتراض می‌کرد و ادعای خسارت خود را ضمن پیشنهادهای مختلف تجدید می‌کرد.[6] رویتر در طول 17سال بعد از الغا و ابطال امتیاز تلاش خود را دنبال کرد تا آن‌را احیاء و یا سرمایه‌ای را که در بانک انگلستان ضبط شده بود را آزاد نماید.[7] 40هزار لیره انگلیسی وجه ضمانتی بود که در بانک انگلستان در موقع ساقط شدن اعتبار امتیاز ضبط دولت ایران گردیده بود.[8] دولت ایران هم در اواخر حاضر بود تا 40هزار لیره مضبوط را به وی باز گرداند مشروط بر آن‌که رویتر نیر اصل امتیازنامه را به ایران مسترد دارد. اما رویتر همچنان مصرانه از استرداد آن خودداری می‌کرد.[9]
در اوایل سال1306ه.ق(1889م یا 1267ه.ش) سرهنری دارموندولف وزیر مختار انگلیس در تهران که از دوستان رویتر بود و روابط سخت صمیمی و گرمی با امین‌السلطان صدراعظم داشت در صدد برآمد تا با استفاده از ماده‌ی20 امتیازنامه رویتر که جهت تأسیس بانک در ایران برای رویتر حق تقدم و رحجان قائل شده بود. امتیاز رویتر را از خطر نابودی کامل برهاند. به اشاره و تشویق دارموندولف، رویتر مجددا دعاوی خود را تجدید کرد و پسر خود جورج رویتر را برای تجدید رسیدگی به موضوع به ایران اعزام داشت.[10]
زمان هم به نفع رویتر جریان داشت، چرا که ناصرالدین شاه بار دیگر عازم سفر اروپا بود و احتیاج به تأمین مخارج هنگفت این سفر داشت و این میسر نبود مگر از راه دادن امتیازی و دریافت وامی از کیسه‌ی ملت ایران.[11]
جورج رویتر پس از ورود به تهران از ناصرالدینشاه درخواست رسیدگی مجدد به موضوع امتیازنامه را نمود و پیشنهادهای خود را عرضه نمود. درخواست امتیاز تأسیس بانک در ایران یکی از پیشنهادها بود.[12] به دستور ناصرالدینشاه شورایی از وزیران و رجال زیر نظر امین‌السلطان برای رسیدگی به دعاوی و پیشنهادهای رویتر تشکیل گردید.[13] آخرین طرح امتیاز تأسیس بانک پس از ملاحظه‌ی شاه و تأیید شورای وزیران سرانجام با موافقت دارموندولف و رویتر در چهارده فصل و در دو نخسه[14] در تاریخ 27جمادی‌الاول1306(30ژانویه1889 یا 11دی1268) به امضاء رسید.[15]
خلاصه‌ای از امتیازنامه بانک شاهنشاهی
مدت امتیاز 60سال و مرکز بانک در تهران خواهد بود و بانک مزبور خواهد توانست در شهرهای دیگر ایران و در خارجه شعبات برقرار سازد. سرمایه بانک هشت کرور لیره‌ی انگلیسی(4میلیون لیره انگلیسی) خواهد بود. بانک شاهنشاهی مجاز خواهد بود به تدریج معادل هشتصد هزار لیره انگلیسی(برابر با دو میلیون و هشتصد هزار تومان) اسکناس منتشر کند و اگر خواست بیشتر نشر دهد باید به اطلاع دولت برساند. و برای ضمانت بانک موظف است در دو سال اول شروع به کار، پنجاه‌درصد و پس از انقضای این دو سال معادل یک سوم بهای اسکناس‌های توزیع شده را پشتوانه داشته باشد. دولت سرمایه‌ی بانک را ضمانت نمی‌کند و خواهد توانست به میل خود خریدار اسهام شود و یک نماینده هم از سوی دولت ایران در بانک حضور یافته و در کارهای بانک نظارت داشته باشد. دولت ایران حمایت نظامی خود را که برای حفظ امنیت مرکز اصلی و شعباتش لازم است دریغ نخواهد داشت و خود بانک و بناهای او و شعباتش به کلی از هر نوع واردات و مالیات معاف می‌باشند. بانک شاهنشاهی تعهد می‌کند که به مبلغ دو کرور فرانک یعنی چهل هزار لیره‌ی انگلیسی برای مدت ده سال به ایران وام بدهد. بانک شاهنشاهی باید صدی شش از منافع خالص خود را به دولت ایران بدهد. دولت به بانک شاهنشاهی اجازه می‌دهد در تمام وسعت مملکت ایران معادن آهن، مس، سرب و زیبق و زغال سنگ و نفط و مانگانز(پنبه‌ی نسوز) و آمیانت(سنگ سیاه) کشف و استخراج نماید. و دولت اراضی مجانی برای دایر نمودن آن معادن به بانک می‌دهد و هر چیزی که برای دایر نمودن معادن احتیاج هست معاف از مالیات و عوارض خواهد بود. از منافع خالص تمام معادنی که بانک دایر نموده است دولت ایران سالی شانزده‌درصدش را اخذ خواهد نمود[16] و در ضمیمه‌ای که همان روز تنظیم و به امضای جورج رویتر و دارموندولف رسیده و پیوست امتیازنامه شد، رویتر تعهد نمود اصل امتیازی را که دولت ایران در 1289ه.ق به رویتر داده، بازپس داده شود. و حقوق نماینده ایران را در بانک شاهنشاهی از قرار سالی سه‌هزار تومان در پایان هر سال مالی بپردازد. و چهل هزار لیره‌ای را که ژولیس رویتر در 1289ه.ق بابت تضمین قرارداد رویتر به نام دولت ایران به بانک لندن سپرده است، از بانک مسترد داشته و به‌عنوان تضمین تأسیس بانک شاهنشاهی ایران تلگرافی به شاه ایران حواله دهد.[17]
فعالیت‌ها و عملکرد بانک شاهنشاهی
پس از بازگشت جورج رویتر به انگلستان، اداره‌ی بانک در لندن تأسیس شد و آگهی تأسیس بانک منتشر گردید، سهام بانک بزودی به فروش رسید و دولت انگلیس هم از سهام‌داران عمده شد.[18] جوزف رابینو رئیس بانک شد و همراه با چندین کارمند انگلیسی به تهران آمد. او در خیابان علاءالدوله(فردوسی جنوبی) ساختمانی اجاره کرد و وسایل لازم فراهم آورد و با همکاری دستیاران خود و شماری کارمند و مستخدمین ایرانی کار خود را آغاز نمود. هوتوم شیندلر(کارمند تلگراف‌خانه) به‌عنوان رابط بانک با مقامات ایرانی با رابینو شروع به همکاری کرد.[19] رابینو پس از یک سال سهام و نیز ساختمان بانک شرقی را با کلیه وسایل برای بانک شاهنشاهی خریداری نمود و بانک در ضلع شرقی میدان توپخانه مستقر گردید.[20]
کار اساسی این بانک نشر اسکناس بود. روی اسکناس‌ها به خط فارسی نوشته شده بود و در سمت راست در یک دایره تصویر ناصرالدینشاه و در سمت چپ در یک دایره تصویر شیر و خورشید و تاج و در وسط دو تصویر، بهای اسکناس با حروف و در چهار سوی آن با رقم نوشته شده بود. در پشت اسکناس نام بانک و رقم اسکناس با حروف انگلیسی و در چهار گوشه با ارقام لاتین چاپ شده بود و تصویر شیر و خورشید و تاج هم در آن نقش بسته بود.[21]
بانک شاهنشاهی برای سودجویی بیشتر، پول‌های اسکناس را یکنواخت چاپ نمی‌کرد. بدین معنی که برای هر یک از شهرستان‌های ایران مقدار معینی اسکناس چاپ و عبارت«فقط در شهر... ادا خواهد شد» قید می‌کرد و تعویض اسکناس‌های شهرستان‌ها با یکدیگر مستلزم پرداخت نزول به بانک شاهنشاهی هر محل بود و فقط در تهران اسکناس کلیه‌ی شهرستان‌ها بدون نزول از طرف بانک پذیرفته می‌شد. بدین ترتیب مثلا مسافر تبریزی که مقداری اسکناس رایج تبریز را همراه داشت، وقتی به رضائیه می‌رفت، مجبور بود اسکناس‌های خود را پس از دادن مبلغی بابت نزول(حداقل تومانی نیم شاهی) در شعبه‌ی بانک شاهنشاهی رضائیه تبدیل کنند. به همین جهت غالب مردم سکه‌های نقره را به پول کاغذی ترجیح می‌دادند و حمل و نقل نقره نیز مشکل بزرگی برای بازرگانان و سایر مردم به وجود آورده بود.[22]
نشر اسکناس علاوه بر منافع اقتصادی که برای انگلیس داشت از لحاظ سیاسی حربه‌ی برنده‌ای به دست استعمار بریتانیا داد، زیرا از این رهگذر سر رشته قسمت اعظم اقتصاد ایران، به‌دست آنها افتاد و از این راه فشارهای غیرقابل تحملی بر ملت ایران وارد آوردند. ارزش این امتیاز برای انگلیس و ضرر آن برای ایران به‌قدری بود که در 17شهریور1307 همین‌که بانک ملی ایران توسط رضا شاه افتتاح شد، دولت برای استقلال پولی و تقویت بانک ملی بر آن شد که انتشار اسکناس را در اختیار خود بگیرد، روز 24اردیبهشت1309(1930م) انگلستان با دریافت دویست‌هزار لیره و تحصیل برائت از بسیاری از قیود و تعهداتی که به‌موجب امتیاز بانک شاهنشاهی داشت، از حق نشر اسکناس(فقط قسمت کوچکی از امتیاز) صرف‌نظر کرد.[23] بانک در سال اول و دوم شعبه‌ی خود را در تبریز، رشت، اصفهان، شیراز، کرمان و مشهد تأسیس کرد و در سال‌های بعد شعبه‌ی بانک در همدان، کرمانشاه، اراک، بروجرد، اهواز، شیراز، خرمشهر، یزد، سیستان و رضائیه و چند شهر دیگر و حتی در بصره و بغداد و بمبئی هند نیز گشوده شد و کارمندان محلی در هر یک از این شهرها به خدمت بانک درآمدند.[24] کارهای بانک در چند سال اول گسترش یافت در قسمت عمده دریافت و پرداخت دولت ایران بخصوص دریافت و پرداخت‌های خارجی به‌وسیله این بانک انجام می‌پذیرفت[25]و به اشخاص نیز قرضه می‌داد و ودیعه و غیره دریافت می‌کرد.[26]
چندی بعد اداره بانک در لندن بر اساس فصل یازدهم امتیازنامه برای بهره‌برداری از معادن ایران(بجز طلا و نقره) در صدد تأسیس یک شرکت برآمد، این شرکت با سرمایه‌ی یک‌میلیون لیره‌ی انگلیسی منقسم بر دویست‌هزار سهم پنج لیره‌ای به نام«بانک امتیازات معدنی ایران» در لندن تشکیل شد.[27] اداره‌ی معادن بانک شاهنشاهی ایران زیر نظر«شیندار» رابط بانک شاهنشاهی در تهران آغاز به‌کار کرد و کارشناسان به مناطقی از کشور از جمله، دالکی، قشم، بایک تهران، شاهین‌دژ آذربایجان، شاهرود و بسطام و اطراف تهران اعزام شدند و به کاووش و تجسس پرداختند.[28] ولی سرانجام به‌واسطه‌ی موانع طبیعی و نبودن راههای ارتباطی و نداشتن امنیت و ممانعت مردم و مامورین محلی موفقیتی به‌دست نیاوردند و شرکت معادن پس از چند سال تعطیل شد.[29]
بانک شاهنشاهی ایران یک امتیاز راه‌سازی هم در ایران به‌دست آورد. این امتیاز برای احداث راه شوسه تهران – خرمشهر بود که از قم، اراک، بروجرد، خرم‌آباد، ذرفول، شوشتر و اهواز به طول 547مایل می‌گذشت.[30] ولی پس از لغو قرارداد انحصار دخانیات از شعبان1310 کار این راه‌سازی متوقف شد.[31]
بانک شاهنشاهی ایران در توزیع پول نقره نیز دست داشت چنان‌که در محرم1314ه.ق(جولای1896م) بر پایه‌ی یک قرارداد تعهد نمود پنج‌میلیون مثقال نقره از لندن وارد کند و به دولت ایران تحویل دهد و پس از ضرب سکه‌ی نقره در ضرابخانه ایران روزی ده‌هزار تومان قران نقره(هر قران«ریال» نقره دارای یک مثقال وزن و نه دهم عیار نقره خالص داشته است) به بانک تحویل داده شود و به بانک حق داده شد در ضرابخانه یک نماینده داشته باشد و نیز بانک خرید پول سیاه و تبدیل آن‌را به پول سفید از سوی دولت ایران بر عهده گرفت.[32]
سرانجام امتیاز بانک شاهنشاهی
رابینو 18سال ریاست بانک شاهنشاهی را بر عهده داشت و پس از وی، "وود" و سپس "مک مری" سال‌ها رئیس بانک بودند و بانک همچنان به عملیات گسترده‌ی بانکی اشتغال داشت. بانک شاهنشاهی بعد از پایان مدت امتیاز در سال1331ه.ش به‌کار خود پایان بخشید. پس از پایان کار بانک شاهنشاهی ساختمان بانک فروخته شد و بانک بازرگانی در آنجا تأسیس گردید که در حال حاضر محل بانک تجارت می‌باشد.[33]